Publicado en http://lecturaylocura.com/el-maestro-...

El maestro de Petersburgo de J. M. Coetzee. La escritura como sacrificio

Intenta lanzar un encantamiento, pero ¿sobre quién? ¿Sobre un espíritu o sobre sí mismo? Piensa en Orfeo cuando camina hacia agrás, paso a paso, susurrando el nombre de la mujer muerta, para engatusarla y obligarla a salir de las entrañas del infierno; piensa en la esposa envuelta en el sudario, con los ojos ciegos, muertos, que lo sigue con las manos extendidas ante sí, inertes, como una sonámbula. No hay flauta, no hay lira: solo la palabra, la única palabra una y otra vez. Cuando la muerte siega todos los demás lazos, aún queda el nombre. El bautismo: la unión de un alma con un nombre, el nombre que llevará por siempre, para toda la eternidad. Apenas respira, pero forma de nuevo las sílabas: Pavel.”
Haber leído y analizado varias novelas de Coetzee en el blog me da una ventaja creativa considerable a la hora de afrontar lo que me queda del autor sudafricano (ahora australiano): la de poder fijarme en detalles que, a veces, no definen en esencia la novela, sino más bien al autor. Esta es una de esas ocasiones en las que aprovecho la situación; El maestro de Petersburgo, aparentemente, puede ser considerada como una biografía ficcional de Fiodor Dostoievski que adopta el papel (falso) de padre del recientemente fallecido Isaev:
“-Tu padre que te quiere, Fiodor Mijailovich Dostoievski –murmura el magistrado antes de mirarle a la cara-. Hablemos, pues, con claridad. Usted no es Isaev. Usted es Dostoievski.
-Sí. Ha sido una treta, un error estúpido, pero inofensivo, que ahora de veras lamento.
-Comprendo. No obstante, viene usted aquí y afirma ser… En fin, ¿hay que utilizar esa fea expresión? Utilicémosla cautelosamente, por así decir, al menos de momento, a falta de otra mujer. Afirma ser el padre del difunto Pavel Alenxadrovich Isaev y solicita que le sean devueltas sus pertenencias, cuando lo cierto es que no es usted esa persona. Esto no tiene buena pinta, ¿verdad que no?”
“-Utilicé el nombre pensando en no complicar más las cosas, nada más que por eso. Pavel Alesandrovich Isaev es mi hijastro, el único hijo de mi difunta esposa. Pero para mí es como si fuera mi propio hijo. Aparte de a mí mismo no tiene a nadie en el mundo.”
Me fascina cómo Coetzee utiliza algo tan sencillo para verter sus ideas que van mucho más allá de este mero relato de posibles hechos biográficos; da la impresión de que utiliza la figura del escritor ruso para reflejar sus propias inquietudes y miedos, como es el inferior papel de los hombres sobre las mujeres:
“Este es el gran secreto de las mujeres, eso es lo que les da ventaja sobre los hombres como nosotros. Saben cuándo ceder, cuándo echarse a llorar. Nosotros, tú y yo, no lo sabemos. Aguantamos, embotellamos la pena dentro de nosotros, la encerramos a cal y canto, hasta que se convierte en el mismísimo demonio. Y entonces nos da por cometer alguna estupidez, solo con tal de librarnos de la pena, aunque no sea más que un par de horas. Sí, cometemos alguna estupidez que luego habremos de lamentar durante toda la vida. Las mujeres no son así, porque conocen el secreto de las lágrimas. Tenemos que aprender del sexo débil, Fiodor Mijailovich; tenemos que aprender a llorar. Fíjate: a mí no me avergüenza llorar. El mes que viene se cumplirán tres años desde que sobrevino la tragedia. ¡Y no me avergüenza llorar!”
Utiliza una característica tradicionalmente femenina, por costumbre un signo de debilidad, para resaltar que el hombre es inferior precisamente por no saber llorar; y, afortunadamente no se queda ahí, utiliza el marco histórico para criticar el acomodamiento de una sociedad en contra de la revolución en marcha:
“-Se lo voy a decir. Sus días están contados. Lo que ocurre es que en vez de hacer mutis y abandonar el escenario sin hacer ruido, quieren arrastrar al mundo entero con ustedes. Les irrita que las riendas pasen a manos de hombres más jóvenes y más fuertes, hombres que van a construir un mundo mejor. Así es como son ustedes. Y no me venga con el cuento de que usted fue un revolucionario, que fue condenado a diez años en Siberia por sus creencias. Sé al dedillo que a usted lo trataron en Siberia como si fuese parte de la nobleza. Usted no compartió los sufrimientos del pueblo, en modo alguno: todo eso es mera falsedad. ¡Los viejos como usted me dan asco! El día en que cumpla treinta y cinco años, me vuelo la tapa de los sesos, se lo juro.”
Y llego a las dos reflexiones que se me quedaron grabadas, una es la referente a la muerte, sobre lo que de verdad nos asusta, no tanto el dolor físico como el psicológico:
“-Lo que más nos asusta de la muerte no es el dolor. Es el miedo de dejar atrás a los que nos aman, y de viajar solos. Pero no es así, no es tan simple. Cuando nos morimos, nos llevamos a los seres queridos en nuestro corazón. Por eso, Pavel te llevó consigo cuando se murió, y me llevó a mí consigo, y también a tu madre. Aún nos lleva dentro a todos. Pavel no está solo.”
La otra, como no podía ser de otra forma, es referente al precio de escribir, el escritor que, de manera faustiana, entrega su alma al escribir cada libro, como hizo su ejemplo, Dostoievski, como hace el propio premio Nobel con cada texto que perpetra:
“Le da la impresión de que es un precio enorme el que ha de pagar. Le pagan muchísimo dinero por escribir libros, dijo la niña, repitiendo lo que había oído al niño muerto. Lo que ninguno de los dos alcanzó a decir fue que a cambio había de entregar su alma.
Ahora empieza a probar ese sabor, y sabe a hiel.”
Los textos provienen de la traducción de Miguel Martínez-Lage de El maestro de Petersburgo de J. M. Coetzee para Random House Mondadori.

Con esa prosa por momentos tan árida y seca, crea textos inolvidables. Aunque creo que tal vez, como en Foe, que es una novela similar suya, debí haber leído más del ruso para disfrutarla mejor.

استاد پترزبورگ یکی از بهترین کتاب‌هایی است که اخیراً خوانده‌ام. رمانی که نویسنده‌اش کوتسی، برنده نوبل ادبیات در سال ۲۰۰۳، و شخصیت اصلی‌اش داستایفسکی است. داستان جایی شروع می‌شود که پسرخوانده داستایفسکی در حادثه‌ای مشکوک از بلندی به پایین پرت شده و مرده. معلوم نیست خودکشی کرده، او را کشته‌اند یا حادثه بوده. داستایفسکی، که از دست طلبکاران فراری است، با اسم و پاسپورت جعلی به پترزبورگ می‌آید تا ته‌وتوی قضیه را در بیاورد، و همزمان هم درگیر داستانی عشقی می‌شود و هم درگیر ماجراهایی سیاسی. یکی دیگر از شخصیت‌های اصلی کتاب هم نچایف، از رهبران انقلابی نیهیلیست روسیه در قرن نوزدهم، است.
نکته ماجرا این است که در عالم واقع این اتفاق نه برای داستایفسکی، که برای خود کوتسی افتاده است. داستایفسکی پسرخوانده‌ای داشته ولی این پسرخوانده تا سال‌ها بعد از مرگ داستایفسکی هم زنده بوده. اما پسر خود کوتسی در جوانی از بلندی پایین افتاده و مرده، و کوئتسی این فاجعه شخصی را به زندگی یک نابغه و به دوران تاریخی دیگری برده.
چیز بیشتری ندارم درباره کتاب بگویم، ولی با خواندن همین یک رمان از کوتسی (که ظاهراً مشهورترین و مهم‌ترین کارش هم نیست) می‌شود فهمید چه نویسنده بزرگ و توانایی است.

چند جمله درباره ترجمه کتاب: استاد پترزبورگ را نشر ماهی با ترجمه محمدرضا ترک‌تتاری منتشر کرده است. این کتاب اولین ترجمه‌ای است که از تتاری منتشر می‌شود و موجه است اگر پرسیده شود چرا ناشر چنین کتاب مهم (و دشواری) را برای ترجمه به مترجمی تازه‌کار سپرده است. من چند صفحه از متن انگلیسی این کتاب را خواندم و به نظرم کمتر مترجمی در ایران می‌توانست به‌تنهایی از پس ترجمه خوب این کتاب بربیاید. در هر حال ترجمه ترک‌تتاری را مهدی نوری و سپاس ریوندی ویرایش کردند و من که حاصل نهایی کار را خوانده‌ام (و بخش‌هایی از آن را با متن اصلی مطابقت داده‌ام) فکر می‌کنم حق مطلب ادا شده و متنی که دست خواننده است ترجمه‌ای است درجه یک.
ضمنا کتاب پر است از اشارات روشن و در لفافه به زندگی و آثار دیگر داستایفسکی. البته بدون دانستن این‌ها هم داستان به اندازه کافی لذتبخش است ولی با فهمیدن آن‌ها لذتش بیشتر می‌شود. مترجم و ویراستاران تا جایی که به سهولت خواندن کتاب لطمه نزند سعی کرده‌اند در پانوشت‌هایی این ارجاعات را توضیح دهند، اما اصل کار را گذاشته‌اند برای مؤخره. سپاس ریوندی، یکی از ویراستاران کتاب، در مؤخره‌ای که برای کتاب نوشته ارتباط وقایع این رمان با زندگی داستایفسکی و مشخصاً مقدمات نوشته‌شدن رمان شیاطین (جن‌زدگان، تسخیرشدگان) را شرح داده است.

تکه‌ای از مؤخره کتاب به قلم سپاس ریوندی:
«جان مکسول کوتسی، برنده‌ی دو جایزه‌ی بوکر، جایزه‌ی نوبل و جوایز ادبی متعدد دیگر، برای خوانندگان حرفه‌ای نامی آشناست.
یکی از مسائلی که ذهن کوتسی را به خود مشغول کرده نسبت میان رمان و تاریخ است. کوتسی در جست‌وجوی راه‌هایی است که با آن بتوان رمان را به نوعی “رقیب تاریخ” بدل کرد. احتمالا تکان‌دهنده‌ترین دستاورد روایی او درباره‌ی نسبت میان داستان و تاریخ رمانی است که در سال ۱۹۹۴ انتشار داد، یعنی وقتی افریقای جنوبی در یک نقطه‌ی عطف تاریخ بود و برای اولین بار انتخاب ریاست‌جمهوری آزاد برگزار می‌شد. در این زمان، کوتسی کتابی منتشر کرد که ماجرا و محل وقوع و حال و هوای آن ظاهراً هیچ نسبتی با تجربه‌ی سیاسی آن روزهای کشورش نداشت: استاد پترزبورگ. این رمان تا حدی بر زندگی‌نامه‌ی فیودور داستایفسکی مبتنی است. استاد پترزبورگ اثری است به غایت پیچیده و عمیق و به سؤالاتی می‌پردازد که که با ملاحظاتی می‌توان آن را به زندگی هر فرد در یک رژیم سیاستاً سرکوبگر اطلاق کرد.»

Kucijeva fikcija o Dostojevskom i rađanju ideje za Bjesove. Savršena kombinacija.

Apžvalgą tikriausiai turėčiau pradėti paminėdama, kad mėgstu J.M.Coetzee. Galbūt ne viską esu skaičiusi, o ir iš skaitytų kūrinių („Barbarų belaukiant“, „Nešlovė“, „Maiklo K gyvenimas ir laikai“, „Elizabeta Kostelo“, „Jėzaus vaikystė“, „Jėzaus mokyklos metai“) ne visi vienodai patiko. Tačiau neabejotina, kad kiekvienas jo romanas savitas stiliumi, siužetais, idėjomis.

„Peterburgo meistras“ - labai įdomi ir vykusi interpretacija kito literatūros grando – F.Dostojevskio – kūrybos motyvais. Siužetas trumpai: Dostojevskis slapta grįžta iš Drezdeno, kur gyvena su jaunute antrąja žmona, į Peterburgą sužinojęs apie savo įsūnio Pavelo mirtį. Meistras apsigyvena įsūnio nuomotame bute, bendrauja su jo aplinkos žmonėmis, blaškosi po miestą.

Skaitydama vis negalėjau atsikratyt jausmo, kad šis romanas yra tarsi duoklė Dostojevskiui – visur įžvelgiau aliuzijas į jo kūrinius: „Nusikaltimas ir bausmė“, „Lošėjas“, „Demonai“, „Broliai karamazovai“. O gal tik labai norėjau įžvelgti? Mano mintyse persipynė Dostojevskio ir Coetzee sukurti personažai, bei realios istorinės asmenybės. Dostojevskis kaip atskalūnas klaidžioja po šaltą ir niūrų Peterburgą kamuojamas galimos kaltės, o gal ieškodamas kaltųjų. Galbūt atsakymo, kas iš tikrųjų nutiko Pavelui.

Kūrinyje J.M.Coetzee paliečia daugybę temų: tėvų ir vaikų santykiai, kartų konfliktas, senėjimo jausmas; turtingųjų ir vargšų priešprieša, politika, naujos idėjos, būsimos revoliucijos nuojautos. Temos artimos ir pačiam Meistrui. Tekstas tirštas ir sudėtingas, tamsus ir niūrus.

Knygą rekomenduočiau visiems J.M.Coetzee gerbėjams. Nesusipažinusiems su Dostojevskio kūryba, greičiausiai pakaks paties Coetzee meistriškumo; skaičiusiems Dostojevskį – pavyks tiesiog dar truputėlį giliau įsijausti ir suvokti šį kūrinį.

Βαθιά η γραφή του Coetzee, τον είχα ακουστά αλλά δεν είχα ξαναδιαβάσει. Κάποιες προτάσεις του, ξαναγυρνούσα να τις ξαναδιαβάσω.
Η υπόθεση όμως κάπου μ έχασε κ δεν βρήκα λόγο να το συνεχίσω, όσο κι αν το πάλευα.

Ευφυείς κ οι ντοστογιεφσκικές αναφορές. Συνδιαλέγεται με το έργο του κ κλείνει το μάτι στους αναγνώστες του. Νομίζω ότι το έχασε κάπου στην πλοκή, ή μπορεί να το έχασα κι εγώ, πιο πιθανό το τελευταίο.
Αναμφισβήτητα όμως είναι ένας σημαντικός συγγραφέας, που ξέρει να γράφει βαθιά. Το ξαναείπα το βαθιά, αλλά είναι αυτό νομίζω που του ταιριάζει πιο πολύ.
Θα τον ξαναναζητήσω σε άλλα έργα του, σιγουράκι

Disappointingly often, I find that people tend to confuse the views of fictional characters created by an author with the views of the author him or herself. I think that's the heart of my problem with this novel, "The Master of Petersburg".

It's not that this is a bad book, either. Coetzee is a marvelous writer, and at times managed to truly enrapture me in the plot and in his characters. So I suppose I am objecting to this work on principle. Coetzee understands what makes a compelling read: conflicted characters, ambiguous motives, intrigue, and, yes, a few sexy scenes. So it's a bit befuddling to me how thoroughly he fails to understand Dostoyevsky. As I said before, I think it's a matter of Coetzee taking the words of some of Dostoyevsky's more negative, tortured characters, and imposing their opinions on their author, equating them to become one and the same. Coetzee's Dostoyevsky is so troubled as to be utterly useless as a character, and his actions make less and less sense with each turn of the page. Of course, "The Master of Petersburg" is meant to be completely fictional-- none of these events actually occurred in Dostoyevsky's life-- but Coetzee's view of the Russian novelist is such a departure from the reality that he should have simply made up his own main character instead.

In a few places, I did begin to see glimmers of a more believable Dostoyevsky. Coetzee triumphs in describing Dostoyevsky's secret and obsessive shame over his epilepsy, and the fear that he would have a seizure in front of other people: "These attacks are the burden he carries with him through the world. To no one has he ever confessed how much of his time he spends listening for premonitions of them, trying to read the signs" (69). At last, we readers are afforded a more sympathetic glance at a character who is otherwise almost too neurotic to identify with.

Hints of Dostoyevsky's cleverness, and his haunting memories of Siberian prison, also surface in the scenes with the police investigators. Sadly, moments like these-- which elevate the novel-- are few and far between. Far more often Coetzee prefers to torment readers with pages and pages of his Dostoyevsky either acting like a mental patient or thinking (obsessively) about sex with literally every female character (and not just those who are of age). Depictions like these tempted me to snap the book shut right then and there, because portraying Dostoyevsky in such a way is a downright defamation to the person that he was. As an avid defender of the poor and suffering, especially children, and one who spoke out strongly against the injustices against women in 19th century Russia (in characters like Sonya Marmeladova in "Crime and Punishment" and Nastasya Filipovna in "The Idiot", and in short stories such as "A Christmas Tree and a Wedding")the real Dostoyevsky would never think to take advantage of an innocent in such a manner.

And I can't finish this review without mentioning Anna Grigoryevna, Dostoyevsky's second wife (after his first died of Consumption). I am sick and tired of writers and biographers portraying her as a passive enabler and/or a submissive victim. She never appears in "The Master of Petersburg" to defend herself, but Coetzee quickly writes her off as filling all of the above criteria. Meanwhile, his Dostoyevsky-- visiting Saint Petersburg while Anna waits for him abroad in Germany-- proceeds to cheat on her with his landlady, a psych case whom I spent the entire novel wanting to punch in the throat. Anyone who has read Joseph Frank's masterful biography of Dostoyevsky, or Anna Dostoyevskaya's own "Reminiscences" knows that Anna was a remarkably strong woman, far from the passive pushover Coetzee makes her out to be. Anyone who has read her and Dostoyevsky's letters to one another (passages from which are included in Frank's biography) knows that she was CERTAINLY not unfulfilled, and that her relationship with-- and passion for-- her husband was a two-way street!

All in all, I just found Coetzee's impression of Dostoyevsky's mindset and life incredibly depressing. In a way, I feel bad for him that he has seemingly failed to find the indomitable spirit of hope present in so much of Dostoyevsky's work. No, Dostoyevsky wasn't a saint, and, yes, he made his fair share of mistakes, but overall he was a compassionate person who stood up for what he believed in, no matter the consequences. And I find it ironic that the unfailing hope despite all, so omnipresent in Dostoyevsky's work-- for which he is my favorite author-- is so terribly absent in Coetzee's lackluster novel.

آخر آدم از کجا بداند؟ واقعاً از کجا بداند که آخرین روز کی فرا می‌رسد؟ کسی که در مقابل این پرسش مهیب منفعل بماند، تبدیل به شر می‌شود حتی اگر شرور نباشد.

جی.ام.کوتسی John Maxwell Coetzee در رمان «استاد پترزبورگ» با چیره‌دستی از شگردی ادبی استفاده می‌کند که نشان دهد چگونه انسان فقط با انفعال خود، بی‌‌آن که بداند می‌تواند انسانیتش را به هیچ واگذار کند. انسان نه از سر انگیزه‌های شرورانه بلکه حتی از سر ملال می‌تواند وسوسه‌های جنون‌آمیزش را عملی کند و به دامن شرّ بیفتد.

انسان هرگز آن چیزی که می‌اندیشد هست، نیست و این چیزی است که به‌ تازگی درآغاز دوران مدرن فهمیده است. او همواره آرزومند جهانی است که در آن خیر و شر آشکارا تشخیص‌دادنی باشند؛ حق با یک نفر باشد و تکلیف روشن.

این آرزو تنها یکی از آن وسوسه‌های جنون‌آمیز شرّ بر سر راه انسان است. قضاوت‌کردن پیش از فهمیدن، ماندن در سطح و به دنبال آن ناتوانی در تشخیص این که همه‌ی چیزهای اساسی در زندگی بشر نسبی‌اند.

رمان در کنار علم و فلسفه یکی از راه‌هایی است که می‌توان با آن به عقلانیتی برای مصون ماندن از شر، دست یافت که همان خرد «تردید در یقین» است. رمان در تاریخ درخشان خود نشان داده است هنری است که می‌تواند در هر قدم، جزئی ناشناخته از هستی انسان را کشف کند و انسان را از فراموشی، قضاوت سطحی کردن و منفعل بودن بدون فهمیدن مصون بدارد. رمان از نسبیت هر چیز و دشواری دانستن می‌گوید و اگر غیر از این باشد از تاریخ خود بیرون افتاده و به مسیر پُرگویی و داستان‌سرایی محض و بی‌ثمر افتاده است.

کتاب، در اکتبر 1869 ما را همراه با مردی ریشو و جاافتاده در حوالی بازار دست‌فروشان پترزبورگ از درشکه پیاده می‌کند. مرد با نام‌و‌نشانی جعلی برای فهمیدن علت مرگ پسر جوانش به این‌جا آمده است. بعد می‌فهمیم که او همان داستایوفسکی معروف است. داستان اعتراف یک پدر ستمکار است که نسبت به پسرش مهربان نبوده و حالا می‌خواهد جبران کند، اما هیچ راه جبرانی وجود ندارد؛ چون پسرش مرده است و مرگ فرصت هرگونه جبرانی را از او گرفته است. الان آن‌چه هست فقط حسرت است.

کوتسی پسر 23 ساله‌اش را در اتفاقی مشکوک از دست داده است. فقدان و نیستی در واقعیت زندگی نویسنده چنان مهیب و رنج‌بار و سوزاننده است که قادر به لمس آن نیست. ولی او می‌خواهد متهورانه با این مسأله روبرو شود.

از آن‌جایی که پسران آن صدای مخالفی هستند که درون پدران وجود دارند، کوتسی دست به خطر زده است. او باز هم با نوشتن، صدای مخالف درون خود را برمی‌انگیزد تا با آن صدا سخن بگوید. اما اگر صدایی در کار نباشد چه ؟ اگر صدا با انفعال او در مقابل واقعیت جهان از دست رفته باشد چه؟

برای نزدیکی به این خلاءسوزاننده او با هوشمندی از دست‌پوشی استفاده می‌کند تا بلکه بتواند به آن دست بزند. آن دست‌پوش نقش‌مایه‌ها و مضامین متعددی است که از نبوغ و زندگی واقعی فئودور میخاییلویچ داستایوفسکی گرفته است.

او به خوبی می‌داند که داستایوفسکی هنوز تمام نشده است. نبرد روشنایی خرد با تاریکی حماقت هنوز ادامه دارد و انسان حتی اگر التفاتی به نیروهای تاریکی نداشته باشد به سهولت می‌تواند به اسارت آن‌ها در بیاید و وجود پرشکوه خود را در اختیار شیاطین بگذارد تا توده‌ها را به واسطه‌ی او بفریبند. حتی در چنین حالتی او لزوماً شرور نیست بلکه منفعل است.

کوتسی با خلق یک مادر داستان یا Frame story جذاب، خِرَد رمان را از داستایوفسکی وام گرفته و با مصالحی از واقعیت‌های زندگی خود و جامعه‌اش در زمانه‌ی خود آن را می‌پرورد. او هم از تحرکات پنهان روح آدمی و روند غیرمنتظره‌ی تاریخ می‌نویسد و قهرمان منفعل خود را به شدت تنبیه می‌کند تا بدون کوچک‌ترین انگیزه‌های شرورانه بزرگ‌ترین گناه ممکن را انجام دهد. پس آیا می‌توان گفت که فقط شگردهای ادبی داستایوفسکی را تقلید کرده است؟ شاید، نه! تکنیکی که کوتسی جسورانه به کار گرفته است نوعی حرکت خلاف جریان است. حال که ما داستایوفسکی و نبوغ او در به‌کار گرفتن ابزار رمان را می‌شناسیم، کوتسی رمانی درباره‌ی رمان نوشته است. درباره‌ی این‌که چه‌طور داستایوفسکی، داستایوفسکی شد؟ او با استفاده از تکنیک نوشتن درباره‌ی نوشتن با نبوغ خود به ما فرصتی زیبا می‌دهد که درباره‌ی خود سؤالات هم، سؤال کنیم. این انکار حقیقت نیست، نسبی بودن فهم ماست. این یعنی چند صدایی در رمان. یعنی منفعل نبودن حتی در برابر سؤالات ازلی و ابدی.

بنیاد نوبل دلیل برگزیدن او در سال 2003 را این‌طور می‌گوید: کسی که به شکل بی حد و حصری مشارکت‌های خارجی شگفت‌آور را نمایش می‌دهد. او نویسنده‌ای است که همواره آثارش از سوی نویسندگان مورد بحث و تج��یه و تحلیل قرار خواهد گرفت و ما فکر می‌کنیم او باید به میراث ادبیات‌مان تعلق گیرد.

کوتسی حاضر است تن به هر تغییری در فرم نوشته‌اش بدهد تا بتواند چیزی را بگوید که گفته نشده یا نصفه نیمه شنیده شده است. حتی می‌خواهد با رمان چیزی بسازد که وارد رقابت با تاریخ شود و از آن اسطوره‌زدایی کند. انسان اقلیت، زخم‌خورده و به حاشیه رانده شده را به صحنه آورده و با سرسختی از او در مقابل نظام دیکتاتور و اسطوره‌ساز ایدئولوژی حاکم دفاع ‌کند. به این ترتیب حتی اگر این انسان حاشیه‌ای در مبارزاتش، مغلوب نظام سلطه و قدرت شود، انسانیتش از دست نمی‌رود.

قهرمان آشنای داستان استاد پترزبورگ حتی با وسواس‌های فکری پایان ناپذیرش، کشاکش دائمی‌اش با تنگدستی، گرایش‌های اغماض‌ناپذیرش به جنس مخالف، حساسیت به خصوصش به دختران نوجوان و ابتلایش به صرع هرگز نمی‌خواهد تسلیم شود.

به این دیالوگ داستایوفسکی پدر با ماتریونا دخترک صاحبخانه‌ نگاه کنید:

« - دقیقاً چه اتفاقی برای پاول افتاد؟ تو می‌دانی؟

- فکر می‌کنم ... فکر می‌کنم خودش را تسلیم کرد.

- خودش را تسلیم چه کرد؟

- تسلیم آینده. تا بتواند یکی از شهدا باشد.

- شهدا؟ شهید چیست؟ کسی که خودش را تسلیم می‌کند. در راه آینده.»

نقطه‌ی اوج رمان، روبرو شدن نماد انسانی در مقابل نماد ایدئولوژی غاصب آینده است. داستایوفسکی با نچایف روبرو می‌شود. نچایف از منابع الهام انقلاب اکتبر روسیه و شخصیتی نیهیلیست است که گفته‌اند پسرش پاول با او سروسرّی پنهان داشته است. او همه چیز را مجاز می‌داند. حتی مرگ پاول را برای برافروختن شعله‌ای در انقلاب. صداهای پرشور و برانگیزاننده‌ی نچایف در سراسر رمان شنیده می‌شود:

«مردم می‌دانند دشمن‌شان کیست و وقتی دشمنان‌شان به انتهای خط برسند هیچ اشکی برایشان نخواهند ریخت! و ما، ما دست‌کم می‌دانیم که چه بایدکرد و داریم انجامش می‌دهیم. ما نازک‌نارنجی نیستیم. گریه نمی‌کنیم و وقت‌مان را با حرف‌های صد من یک غاز روشنفکری هدر نمی‌دهیم درباره‌ی یک سری چیزها می‌شود حرف زد و درباره‌ی یک سری چیزها نه، آن‌ها را فقط باید انجام داد ما نه حرف می‌زنیم نه اشک می‌ریزیم و نه مدام اما و اگر می‌آوریم. ما مرد عمل هستیم.»

اما صدایی در مقابل، از زبان داستایوفسکی به او می‌گوید :

«بسیار هم عالی! گیریم شما مرد عمل! اما دستورالعمل را از کجا می‌گیرید؟ آیا این صدای مردم است که شما از آن اطاعت می‌کنید یا صدای خودتان است که کمی عوض‌ شده و لازم نمی‌بینید آن را به جا بیاورید؟»

پوچی برآشفته و منفعل از زبان نچایف در پاسخ می‌گوید:

« باز هم سوالات روشنفکرانه! باز هم اتلاف وقت! ما از این روشنفکربازی‌ها ذلّه و خسته شده‌ایم. نفس این روشنفکربازی‌ها به شماره افتاده است. یکی از چیزهایی که می‌خواهیم از شرّشان خلاص شویم همین روشنفکر بازی‌ها ست. به زودی روز مردم عادی فرا می‌رسد. مردم عادی روشنفکر نیستند. فقط می‌خواهند کار انجام شود و وقتی کار انجام شد همین مردم عادی‌اند که تصمیم خواهند گرفت چه اتفاقی بیفتد و معلوم هم نیست آیا اصلاً اجازه‌ی وجود روشنفکر بازی را خواهند داد یا نه؟»

این‌جاست که رمان به قول میلان کوندرا بازتابی از خنده‌ی خدایان می‌شود. راستی چرا خداوندی اگر باشد از دیدن انسانی که می‌اندیشد و ایده‌پردازی می‌کند به خنده می‌افتد؟ زیرا انسان هر چه می‌اندیشد، به حقیقت پی نمی‌برد و دریغا اگر این پی نبردن را ببیند و بداند و در برابرش بی‌تاب نشود:

«چیزی را که نشود در یک صفحه گفت ارزش گفتن ندارد. بعد هم چرا باید یک سری آدم در ناز و نعمت بنشینند و کتاب بخوانند در حالی که بقیه‌ی مردم حتی سواد خواندن و نوشتن هم ندارند؟ ... دانشگاه جایی است که به شما یاد می‌دهد بحث کنید تا عملاً هیچ وقت نتوانید دست به کار دیگری بزنید... بحث کردن تله‌ای بیش نیست. فکر می‌کنند با حرف زدن و بحث کردن دنیا را جای بهتری می‌کنند. نمی‌فهمند هر چیزی برای آن که بهتر شود اول باید بدتر شود.»

نچایف ضد قهرمان داستان است و گفتگوهای حق‌به‌جانب او با داستایوفسکی ماهیت رقت‌انگیز و هم‌زمان هول‌آور او را عریان کرده و به خواننده نشان می‌دهد:

«کسی که تظاهر به خواب می‌کند نمی‌توان بیدار کرد شما کودکان گرسنه را در زیرزمین می‌بینید اما از دیدن چیزی که موجب این وضعیت شده است سرباز می‌زنید. چطور به این می‌گویید دیدن؟ همین کودکان معصوم اگر نمی‌دانستند که شما آن قدر قدرت دارید که پس‌شان بزنید، به شما حمله می‌کردند و مثل یک موش بدن‌تان را تکه تکه می‌جویدند. اما شما ترجیح می‌دهید این چیزها را نادیده بگیرید. اگر هستند کسانی که رنج می‌برند عدالتی در کار نخواهد بود؛ مگر آن‌که همه رنج ببرند و آن وقت همه چیز شتاب می‌گیرد. اگر امروز دست به عمل بزنیم آینده پیش از آن‌که بفهمیم در دستان ما خواهد بود.

پس جعل مجاز است. همه چیز مجاز است. چرا که نه؟ این که چیز تازه‌ای نیست؟ به نام آینده همه چیز مجاز است... حتی تعجب نمی‌کنم اگر این در کتاب مقدس هم آمده باشد.»

جای دیگری در جزوه‌ای موسوم به دانستنی‌های یک انقلابی از نچایف نقل می‌شود:

«فرد انقلابی انسانی از دست رفته است. نه علایقی دارد و نه احساساتی، نه وابستگی و نه حتی نامی. در او همه چیز وقف شوری یگانه و فراگیر شده است: انقلاب در عمق وجود خویش! فرد انقلابی جملگی پیوندها با نظم مدنی، قانون و اخلاق را بریده است. اگر او به زندگی درون جامعه ادامه می‌دهد، تنها از آن روست که ویرانش کند. انقلابی امید کم‌ترین شفقتی ندارد و هر روز مرگ را انتظار می‌کشد.»

این همان صدای مخالفی در درون نویسنده است که کوتسی با واسطه‌گری برش‌هایی از زندگی واقعی خودش و داستایوفسکی بیرون می‌کشد و در مقابل چشمان ما با ان گفت‌وگو می‌کند.

کوتسی در روزگاری که همه فکر می‌کنند به حقیقت دست پیدا کرده‌اند و به حقانیت خودشان و اعتقادات‌شان ایمان دارند نه حرف می‌زند و نه سکوت می‌کند. او راه سومی را یافته است: گفت‌و‌گو با نوشتن! مردی که بارها جوایز ادبی معتبر دنیا را برده است از رسانه‌ها دوری می‌کند. او نه برای دوبار برنده‌ی بوکر شدن به لندن رفت و نه بعد از برنده‌ شدن نوبل ادبیات حاضر به مصاحبه با رسانه‌ها شد. مردی گوشه‌گیر و آرام هلندی‌تبار اهل آفریقای جنوبی که اکنون آرامش آدلاید استرالیا را برای زندگی انتخاب کرده است.

زمانی که رسانه‌ها با تمام قوا، پیچیده‌ترین مسائل و مفاهیم بشری را به گونه‌ای سطحی و کلیشه‌وار در سراسر جامعه پخش می‌کنند و مشغول یک‌شکل کردن آدم‌ها در شبکه‌های اجتماعی هستند. حتی وقتی افراد روحیات و سلیقه‌های مشترک می‌یابند و می‌کوشند هر چه بیشتر یک شکل باب روز و هم‌رنگ جماعت شوند؛ کوتسی در هماهنگی با روح و خرد واقعی رمان با اثرش به خواننده می‌گوید: چیزها پیچیده‌تر از آنند که تو فکر می‌کنی!

تلاش نویسنده‌ای مثل او این است که شور و شوق شناختن و دانستن و پرسیدن را به تک‌تک انسان‌ها یادآوری کند و برای این مهم نه نیازمند رونمایی و جشن امضا در بنگاه‌های تجاری نشر است، نه لایک‌بازی در شبکه‌های اجتماعی و نه حتی سخنرانی در مراسم بزرگ‌ترین جوایز ادبی. او قدرت و روح قلم را به تسخیر خود در آورده است؛ ولی به تأسی از فلوبر که می‌گفت نویسنده باید در پشت اثر خود ناپدید شود، هرگز شومن رسانه‌ها نمی‌شود و اعتقادی به جوایز ادبی ندارد.

ناپدید شدنی که فلوبر از آن حرف می‌زد، ارجاع دادن مخاطب به متن اثر و چشم‌پوشی کردن از سلبریتی شدن و وجیه‌المله شدن نویسنده است. امروز این کار آسانی نیست. رسانه‌ها با تمام قوا، متن اثر را پشت خالق آن پنهان می‌کنند و با هیاهو محتوای آن را به خطر می‌اندازند. با نگاه سطحی، خالی از معنا کردن و ابتذال. کوتسی به خوبی چنین ابتذال شری را می‌شناسد و با هشیاری از آن دوری می‌کند.

درست در روزگاری که مبتذل‌ترین، پوچ‌ترین و بی‌مایه‌ترین کارها با گذشتن از دالان به شدت روشن‌شده‌ی رسانه‌های اینترنتی و در معرض دیدها قرار گرفتن مهم می‌شود و ارج پیدا می‌کند، رمانی از جنس آن چه کوتسی نوشته است، هنوز انسان را با گرمای اندیشه‌ی خود وفادارانه همراهی می‌کند و هنوز می‌تواند بذری در روح انسان تنها بکارد.

محمدرضا ترک‌تتاری عکاسی علاقمند به ادبیات است که در دومین تجربه‌ی ترجمه‌اش به خوبی از عهده‌ی انتقال ایده‌ی کوتسی در این کتاب برآمده است. سپاس ریوندی هم مؤخره‌ای غنی و قابل توجه برای درک بهتر نکات کتاب نوشته است.

استاد پترزبورگ را بخوانید! بگذارید دل این آسمان بترکد، این همه درنگ را چه سود؟

3,5/5

Keisti jausmai apėmė perskaičius šį romaną: norėjos, kad jo pagrindinis herojus F. Dostojevskis nebūtų vadintas tikruoju vardu, nes istorija visiškai išgalvota, bet iš kitos pusės, ruseno ir mintis, kad galbūt esant kiek kitokioms nei tikrovėje aplinkybėms, su Dostojevskiu galėjo atsitikti ir taip – tokia prieštaringa ir psichiškai nestabili asmenybė jis buvo.

Žinomi (bent jau man) Dostojevskio gyvenimo faktai (švelniai sakant, šiek tiek besiskiriantys nuo pateiktų romane): Pavelas Isajevas, rašytojo pirmosios žmonos sūnus, nebuvo jo tiek mylimas, kad savo mirtimi sukeltų tokią jausmų audrą, kaip vaizduojama romane. Jo motina iš esmės pasiaukojo ištekėdama už Dostojevskio, nes viena iš tos santuokos priežasčių buvo noras, likus našle, užtikrinti Pavelo ateitį. Bendras gyvenimas su rašytoju nenusisekė, bet ji viename iš laiškų tėvui rašė: „Esu laiminga dėl savo ir Pašos likimo“, o apie meilę Dostojevskiui jos laiškuose nei tėvui, nei seseriai nėra nė žodžio. Pavelas buvo nepažangus mokinys, teko keisti gimnazijas. Kaip rašoma vienoje Dostojevskio biografijų, tai buvo įžūlus, įkyrus jaunuolis, juodais, pomada išteptais plaukais ir gelsva oda.
Taip, po motinos mirties Dostojevskis jautėsi atsakingas už įsūnio likimą, bet apie jo didelį prisirišimą prie šio jaunuolio, o tuo labiau meilę – biografijose neradau. Lygiai taip pat nieko nerašoma, kad Dostojevskis iš Drezdeno, kur keletą metų gyveno su antrąja žmona, 1869 metais būtų vienas vykęs į Rusiją. Kartu su žmona jis grįžo į Peterburgą 1871 metais ir rado, kad Pavelas prieš mirtį išpardavė jo biblioteką. Taigi, J.M. Coetzee savo romane kurdamas autentiką, stipriai nutolo nuo tikrovės. Gal jam Dostojevskio faktografija ir nebuvo svarbi – akivaizdu, kad pirmiausia autorius bandė perteikti Dostojevskio mąstysenos savitumą, jo pažiūras pokalbiuose su trimis romano veikėjais: tardytoju Maksimovu, tiriančiu įsūnio žūties bylą, anarchistu Nečiajevu, kurio pažiūroms bei veiklai, atseit, pritarė Pavelas ir kambario, kuriame iki mirties gyveno Pavelas šeimininke Ana. Ilgi tie pokalbiai, stebinantys skaitytoją panašumu, nors žmonės labai skirtingi: neišsilavinusi moterėlė, biurokratas valdininkas ir ekscentriškas jaunuolis. Man šie ilgoki intarpai nebuvo įdomūs.

Gal tai ir netiesa, bet autorius meistriškai aprašo Dostojevskio būklę po įsūnio mirties: „Jis žino, kas yra sielvartas. Bet tai ne sielvartas. Tai mirtis, mirtis, atėjusi anksčiau laiko, bet ne tam, kad jį parblokštų ir prarytų – tiesiog pabūti su juo. Kaip koks šuo, apsigyvenęs jo namuose. Didelis pilkas šuo, aklas ir kurčias, kvailas, nerangus. Kai jis miega, šuo irgi miega; kai išeina iš namų, šuo niūrina jam iš paskos“. Stipru! Ir toliau: „Tol, kol jis laukia to, ko nelaukia, tai, ko jis nelaukia nepasirodys. Vadinasi, paradoksas, glūdintis paradokse, tamsa, suvystyta į tamsą – jam reikia atsišaukti į tai, ko jis nelaukia“. Čia autorius tikrai artimas Dostojevskio prozai.

Bet...
Susidaro įspūdis, kad autorius nelabai gilinosi į to meto Rusijos judėjimų „Liaudies valia“ (narodovolcai) ir Narodnikų ideologinius skirtumus, nes anarchistas S. Nečiajevas vaizduojamas kaip „Liaudies valia“ atstovas (autoriaus sugalvotoje „Liaudies teismo“ organizacijoje), tikrovėje jis buvo vienas iš narodnikų, valstietiškosios utopinio socializmo atmainos atstovas. Narodnikai neturėjo nieko bendro su anarchistais. Naudojant tikrą vardą ir pavardę, turbūt derėtų labiau vadovautis faktais.
Menine prasme, ypač mažai įtaigus Dostojevskio ir Nečiajevo ilgas pokalbis apie „Liaudies teismo“ ideologinius tikslus, tad sunku patikėti jo kulminacija, kai rašytojas apkabina jaunuolį ir išbučiuoja.
Dar sunkiau patikėti autoriaus teikiamu fragmentu, atseit, iš Pavelo dienoraščio: „1867 m. kovo 26 d.: vakar gatvėje kaktomuša susidūriau su F. M. Atrodė toks pasalus (gal buvo pas kekšę?), kad aš apsimečiau girtesnis negu buvau“, nes žinomas istorinis faktas: 1867 m. vasario 15 d. F.M. Dostojevskis susituokė su savo antrąja žmona dvidešimtmete Ana Grigorjevna. Ką tik baigėsi medaus mėnuo...

Nemėgstu, kai istorinių asmenybių biografiniai faktai laisvai traktuojami ar net išgalvojami. Man toks Dostojevskio vaizdavimas ir jo biografijos traktavimas nepriimtini.

Jeigu pagrindinis romano veikėjas nebūtų rašytojas Fiodoras Dostojevskis, šią knygą vertinčiau kur kas geriau. Autoriaus „Nešlovė“ man paliko visai neblogą įspūdį, gal tai įtakoja ir „Peterburgo meistro“ vertinimą – 7 balai.

A sad, reflective, interesting novel about a Russian novelist returning to St. Petersburg in October 1869, to collect the private papers of his dead stepson, Pavel. He discovers that it is unclear whether his son suicided or was killed for political reasons. The police are unwilling to give Pavel’s papers to the novelist as there is an incriminating list of names. The novelist finds himself caught in a tangled web. He is trapped between the powers of the state and the rumblings of rebellion, drawn towards his stepson’s landlady, interrogated by police, and confronted by anarchist Nechaev. The Russian novelist has a wife and child in Dresden, Germany.

This book was first published in 1994.

This is the story of Dostoevsky who tries to understand the subtle death of Pavel, his step-son. Another magnificent book written by one the masters of the contemporary fiction.

I recommend this for anyone who's read, at the very least, Crime & Punishment and Demons. I'm not sure how much sense it would make without that background. It's a wonderful piece of art, perfectly structured and paced, and reflects impressively on its themes - generational conflict, what it means to be an author, contemplation vs action - but is depressing in a way I'm not sure I can get behind. Don't get me wrong. I love depressing books. But this one... maybe it's just that Coetzee's more recent work has been so painfully bad, and I can see how he might have gotten there from this one. Maybe that just gets me down. But at the end, the suggestion that a quietist pessimism is the only available response to nihilism is, well, not so much beautifully dark as soul-crushingly morbid. Kind of like a Dostoevsky novel written by an atheist... oh... I see...