This wasn't what I was expecting, so I'm trying to adjust my evaluation here: This is a lecture, and it reads as such. There are perhaps 10 pages cumulatively of narrative content, and the rest is a rather dense series of arguments and over-elaborate justifications for why animals shouldn't be murdered, abused, and tortured. What also emerges from this novella is a very meta discussion on reason, relativity, and global ethics.

It was all interesting to read, but to me felt largely unnecessary and confusing given that the conclusion was that it should be, and most likely is, intrinsic to human beings that the violent murder and torture of animals is wrong, on a global scale, and that reason is simply inapplicable in this matter.

I expected this more emotional and empathetic vegetarianism and veganism to be explored in the latter half of the book, "The Poets and the Animals," but it just contained more lecture and debates. I wished that this half had actually utilized the poetry it was referring to to prove its point rather than continue philosophizing about its applicability to the situation.

This seems like a text targeted at those who need AMPLE convincing that animals have rights.

I read this for my book club; I’m the one who suggested this book. I’d wanted to read it for many years. I had thought that it was a novel whose main character is an animal rights advocate. It’s not and for me that was a disappointment.

It’s mostly essays by other authors than the main author, referring back to Coetzee”s pieces: Amy Gutmann, Marjorie Garber, Peter Singer, Wendy Doniger, and Barbara Smuts. Except for Singer’s, which is a fiction piece, they’re basically non-fiction pieces.

The author’s portions are two fiction chapters/essays that make up one story. Short story? Novella? But not novel. They were written to be lectures. I’d say perhaps they’d be more interesting to listen to as lectures but I don’t think for me they would be any better than reading them as I did.

I found most of the book dry and even boring at times, and definitely not what I’d expected. Philosophizing via a fiction piece could be interesting. Maybe I’d have found it interesting in the 1970s or 1980s when I was starting to think about animal rights issues. Now, I mostly found most of it irritating. I like thinking about these issues, and discussing them, but how they were presented in this book is not my style, and usually not my current way of thinking either.

The writing is fine, and my amusement at the Singer piece and enjoyment of the Smuts piece, particularly when she is talking about her dog, make this book okay. So 2 stars it is.

Now I’ll have to read other reviews (and hope that my book club members like it better than I did) because I swear this book had high average ratings. Once again, could it be me, in this space and time?? Perhaps. If I’d known what it was before I started it, I might have enjoyed it more. Luckily, it’s short, and while the print is small, the contents are not as dense as I’d feared. It’s a quick read, just not a particularly fun one for me. Someone who read my library copy at some point (the book is old enough that it still has the attached slip where they used to stamp due dates) must have read it for school because there is a lot of underlining throughout the book. Kind of annoying, kind of interesting to see what someone else found important.

Svako čitanje Kucija donosi teg na plećima i duši. Čovek je nepopravljivo mračan, ali sa opravdanjem. U ovom, briljantnom eseju-noveli o životinjama, izlažu se neudobna razmišljanja koja mogu da se sumiraju nelagodom poslednjih stranica: nismo li svi saučesnici ogromnog zločinačkog poduhvata bez posledica? Možemo li se probuditi jednog dana i shvatiti da je cela naša životna organizacija promašaj, a da su gorki plodovi zabluda tu zbog patnji onih koji su uskraćeni za svoj glas. 

Nije mi nezamislivo da dođem do tog trenutka pucanja, egzistencijalne i fizičke muke nakon koje ništa nije isto, ali to se, uprkos Kucijevom napadu, i dalje ne događa. I tu je posredi duh velikog pisca: neko može da bude političan i filozofičan, a da ne robuje sopstvenoj postavci stvari, nego da dozvoli vrenje ideja i sumnju. 

Sumnja, zazor i užas! I nemost. To su ključni pojmovi ovde. I stoga ne čudi ni nadovezivanje na Kafkin 'Izveštaj jednoj akademiji' ni na Hjuzovog jaguara. A uz to ni na istoriju filozofije koja prigrljuje i Aristotelove bogove, careve i ljude i Nejgelovog šišmiša. 

Opasan pisac, opasna posla: knjiga idealna za polemike i neslaganja.

Ho colpevolmente impiegato una eternità a concludere questo libricino, nonostante le dimensioni ridotte. E l'ho pure intermezzato con una corposa (ma piacevole) lettura di carattere storico.

Il fatto sorprendente è che la mia sciatteria non è dovuta a un giudizio negativo sull'opera, anzi, ma al fatto che - completamente oberato di cose da studiare/fare/pensare per ragioni lavorative - la tipologia assolutamente particolare di questo libro richiedeva, a me, una concentrazione di gran lunga superiore a un saggio sul sacco di Roma di Alarico. Ognuno ha la testa che funziona a modo suo (fortunatamente!).

Ciò detto, è un gran bel libro. Romanzo, non so se è il caso di definirlo tale. La prima metà del libro ci porta a conoscere la scrittrice Elizabeth Costello, che ospitata nell'università in cui insegna fisica il figlio John, vi deve tenere una serie di conferenze su un argomento che le sta molto a cuore: il rapporto fra l'uomo e gli animali e, in particolare, la nostra tarata concezione dei loro sentimenti, sofferenza compresa. Elizabeth è, oltre che animalista, vegetarian-vegana convinta e per questo - e per tutta la sua concezione animalista assolutamente radicale - in famiglia vi è un conflitto strisciante con la nuora, Norma, le cui idee a riguardo sono dettate semplicemente dal caro, vecchio buon senso comune. Il povero John si ritrova così, sospeso fra l'amore per la moglie e l'affetto figliale per la madre, a cercare di mediare e smussare, pur nella consapevolezza di propendere sostanzialmente per la moglie nella diatriba ideologica che divide le due donne.

Anche nelle conferenze che vedono opporsi Elizabeth con altri studiosi e umanisti, e che vengono riportate integralmente nel libro, la donna appare sostanzialmente come Don Chisciotte che combatte, sola, i mulini a vento: il paragone che fa fra i moderni mattatoi e i campi di sterminio nazisti, stabilendo una perfetta analogia, fa rumoreggiare e indignare pubblico e esperti. La vecchia signora combatte, tuttavia, e difende le sue opinioni con ottima dialettica e fini ragionamenti (analogamente ai suoi avversari ideologici, che utilizzano tuttavia esclusivamente la fredda - ma stringente - razionalità). E alla fine, mentre il figlio la accompagna all'aereoporto, in un grande momento di letteratura, la si sente crollare emotivamente, piangere e sfogarsi col figlio riflettendo se è davvero lei a essere fuori dal mondo e irrazionalmente radicale e se tutto l'orrore derivante dallo sfruttamento senza pietà e dal genocidio quotidiano (così lo chiama) del regno animale che ci sta tutto intorno sia solo una sua malata fantasia.

La seconda parte del libro è composta da una serie di commenti al libro stesso, fatti da studiosi (reali) di vari ambiti umanistici che - da punti di vista diversi - analizzano il pensiero e le opinioni di Elizabeth Costello (personaggio di fantasia, ma fino a un certo punto: appare chiaro che sia un alter ego letterario di Coetzee stesso).

Seppur alcuni commenti siano oltremodo noiosi, degni di un saggio antropologico (ho una certa idiosincrasia verso i saggi antropologici), la maggior parte sono interessanti punti di vista sull'ideologia animalista (moderata, diciamo così, o radicale) e sul post-modernismo del romanzo.

In generale è uno dei libri più banalmente intelligenti che abbia mai letto. L'utilizzo dell'alter ego letterario permette a Coetzee di affrontare l'argomento - il rapporto uomo-animale - esponendolo a punti di vista e considerazioni diametralmente opposti: tesi e controtesi, argomentazioni e controargomentazioni davvero mai banali. Alla fine da che parte penda l'autore non lo si capisce fino in fondo, e sostanzialmente non importa: conta solo l'aver fatto ragionare il lettore sulle ragioni dell'uno o dell'altro punto di vista. E averlo fatto riflettere sulle ragioni degli animali, sul rispetto a loro dovuto in quanto essere viventi pensanti, sul rapporto complesso e contorto che abbiamo nei loro confronti (e che ci fa spendere cifre spaventose per vezzeggiare i nostri adorati animali domestici mentre tutti i giorni compriamo trasformiamo o cuciniamo pezzi di altri animali - meno fortunati e meno coccolosi - nella più totale indifferenze e normalità).

E questi giganteschi punti etici, comunque la si pensi, ci penzolano sopra la testa come inquetanti spade di Damocle.

Dal punto di vista narrativo, la prima parte è scritta magnificamente; riuscitissima, in particolare, la scelta di utilizzare il tempo verbale al presente e la terza persona nelle descrizioni ambientali: accompagnata da uno stile secco e senza fronzoli, la costruzione sintattica così composta dona un ritmo serrato di straordinaria intensità al racconto (particolarità tipica anche di McCarthy, per dire).

Direi che tutto - l'idea strutturale, l'abilità narrativa dell'autore, la profondità culturale, la sovrapposizione fra realtà e finzione - fa sì che il mio giudizio estetico/letterario, inappellabile, propenda per le 5 stelle: la lettura a spizzichi e bocconi, dovuta sicuramente a una certa verbosa pomposità accademica sparsa qua e là che il mio inappellabile giudizio di cui sopra ha certamente colto - e non gradito fino in fondo - rigettando il tutto con le pause di lettura conseguenti, indicano tuttavia, più moderatamente, 4 stelle come giudizio equo e definitivo.

Ma rimane un grande libro. Da consigliare soprattutto ai carnivori impenitenti come me: fa sempre bene riflettere sbattendo il muso contro la cruda realtà. E contro le contraddizioni del nostro personale agire.
E dedicato al sig. Giotto, che nel frattempo ronfava abbastanza indifferente a quello che leggevo (ma sono sicuro capisca benissimo le conclusioni a cui ero già arrivato di mio a riguardo).

This is a short fiction book on the debate on the lives of animals and their worth compared to human lives. Very well written, it walks the reader through the philosophical arguments around this debate (even with footnotes), while frame it in the story of a family of academics and of university politics. Not exactly my cup of tea, but it is definitely food for thought.

“I return one last time to the places of death all around us, the places of slaughter to which, in a huge communal effort, we close our hearts. Each day a fresh Holocaust, yet, as far as I can see, our moral being is untouched. We do not feel tainted. We can do anything, it seems, and come away clean.”

Jutro [pisałem to jakiś czas temu] dowiemy się komu szwedzcy akademicy zburzą poranne picie kawy, a może wieczorne polegiwanie na sofie. Czekając na ten moment chciałbym przypomnieć wam o “Żywotach zwierząt” J. M. Coetzeego, które w nowym przekładzie Jacka Dehnela, w otoczeniu kilku innych tekstów i okraszone piękną okładką Doroty Piechocińskiej niedawno dotarły na półki księgarń.

“Żywoty…” to dwa wykłady Coetzeego wygłoszone na Uniwersytecie Princeton w 1996 roku. W obu autor zabawił się z osobami słuchającymi zastosowaniem metafikcji - oto zamiast słynnego pisarza, na temat ludzko-zwierzęcych stosunków wypowiada się Elizabeth Costello, starzejąca się (co jest ważne dla tej historii) pisarka, autorka ważnej powieści feministycznej.

Znający lepiej twórczość południowoafrykańskiego pisarza pamiętają pewnie, że Costello pojawiła się w jego wykładach już wcześniej. Po raz pierwszy w wykładzie zatytułowanym “Czym jest realizm”, wygłoszonym w 1995 roku w Bennington College. W symboliczny sposób pytanie zadane wtedy przez Coetzeego-Costello ustanawia ramy jej funkcjonowania w tekstach pisarza - Costello jest wyzwaniem rzuconym formule wykładu uniwersyteckiego, fikcją wprowadzaną w miejsce, gdzie dla zmyślonych opowieści nie ma zbyt wiele przestrzeni. Pojawienie się Costello rozsadza ramy wykładu, umożliwiając Coetzeemu zderzanie ze sobą często bardzo przeciwstawnych tez, błądzenie i - jak mówi Norma, jedna z nielicznych bohaterek “Żywotów zwierząt” - “pitolenie”. Wróćmy zatem do Costello.

Zaproszona do Appleton College mieszka u swojego syna Johna, fizyka wykładającego na tejże uczelni i jego żony, Normy. Swoją opowieść Coetzee zaczyna na lotnisku, od sceny chłodnego przywitania. “Ich rodzina nigdy nie była wylewna”, zauważa narrator tekstu. Costello wygłosi dwa wykłady - inauguracyjny, poświęcony filozofii i zwierzętom, drugi - na anglistyce - będzie analizą trzech wierszy, w których poeci próbują zrozumieć, a nawet wręcz wedrzeć w świadomość zwierzęcia. Coetzee zderza swoją bohaterkę i jej - czasem niekonsekwentne - wykłady z reakcjami publiczności, uczestników wydanej na cześć autorki kolacji, czy Normy, żony Johna, która wyjątkowo nie cierpi teściowej.

Wykłady Costello, a więc i książka Coetzeego z pewnością były bardziej szokujące pod koniec lat 90., gdy weganizm, wegetarianizm oraz dyskusja wokół ekologii była w kręgach naukowych jeszcze nowością. Dzisiaj, gdy zarówno badania nad zachowaniem zwierząt, ale też literatura poczyniły w tej kwestii niesamowite postępy, czyta się je jako prezentacje znanych już postaw, a nawet najmocniejsze argumenty Costello, czyli porównywanie zabijania zwierząt do Holokaustu, nie są bardzo szokujące, wydają się erystyczną rozgrywką.

To, co zaskoczy z pewnością tych, którzy nie znają tekstu Coetzeego, to nieobecność w powieści zwierząt domowych. Costello i jej adwersarze skupiają się na ssakach naczelnych i zwierzętach hodowlanych. Ostatnie dwie dekady to niesamowity rozwój nauki obejmującej zachowanie stworzeń, które żyją razem z nami - zwłaszcza psów i kotów. Publikowane w prasie naukowej, ale też popularnonaukowych książkach rezultaty doświadczeń i wieloletnich obserwacji rzucają nowe światło na dylematy, o których mówi Costello. Ciekawie by było porozmawiać z Costello dzisiaj, w świecie gdzie weganizm przestał być “modą”, a stał się w miarę akceptowalnym wyborem życiowym; gdy rozwój “ekokrytyki”, “ekopoetyki” i katastrofa klimatyczna wymuszają na fikcji poszukiwanie nowych sposobów narracji. W czasach Costello nie było jeszcze na nie rynkowego zapotrzebowania.

Przyjemność z pisania o samej książce Coetzeego odbierają mi teksty towarzyszące jego wykładom. Nie, żeby mi się nie podobały. Wręcz przeciwnie - są to komentarze fantastyczne tak literacko, jak i naukowo. Zwłaszcza opowieść antropolożki Barbary Smuts, która upomina się o uwzględnienie perspektywy zwierząt domowych i przyjaźni, a nawet miłości , która wytwarza się w relacji człowiek-zwierzę, jest tu inspirująca. Zatem pisząc, że odbierają mi przyjemność, mam raczej na myśli fakt, że niezwykle trudno po tych wszystkich komentarzach, zdobyć się na własną, niezależną myśl. Dlatego tak nie lubię książek kończących się obszernymi posłowiami tłumaczy i tłumaczek, powieści (zwłaszcza powieści) poprzedzanych przydługimi wykładami literaturoznawczymi, ustanawiajacymi ramy interpretacyjne. Ale jednocześnie dla wszystkich czytelników i czytelniczek rozczelnienie ram tej opowieści przez dołożenie kilku komentarzu dodaje uroku tej metafikcyjnej grze. Oto Coetzee wymyślający bohaterkę, która pozwala mu na wygłoszenie płomiennych wykładów kłócących się z tradycją filozoficzną, sam wpada w ramy innych komentarzy, dzięki czemu buduje tu się wielopiętrowa struktura zależności.

Coetzee prowadzi z czytelnikami i czytelniczkami wyrafinowaną grę. Zdaje sobie sprawę z tego, że - przynajmniej początkowo - będziemy stać raczej po stronie kontrowersyjnej pisarki, bo przecież kochamy zwierzęta i zgadzamy się z tym, że cierpienie nie uszlachetnia, a po prostu boli. Powoli jednak stajemy się nieufni wobec jej tez wypowiadanych z przesadną dezynwolturą, nieomal agresją. Costello możemy zarzucić brak uczuć, co zaskakuje u osoby, która tyle o uczuciach mówi. Tym samym Coetzee przerzuca empatię na osoby czytające - w czasie lektury mają nami kierować nasze emocje. Sprytne.

Warto zauważyć, że w książce zatytułowanej “Żywoty zwierząt” nie ma ani jednego żywotu zwierzęcia opowiedzianego w pełni, poza krótkimi wzmiankami o stworzeniach raczej fikcyjnych, jak Czerwony Piotruś z opowiadania Kafki, “Sprawozdanie dla Akademii”. Chyba, że autor miał na myśli ludzi, a zwłaszcza jednego człowieka - Elizabeth Costello. Finał tej powieści, w którym tuż przed lotniskiem syn przytula matkę (a uczucia w tej rodzinie przecież nie są czymś codziennym) i mówi do niej, że za chwilę będzie po wszystkim, zbliża nas właśnie do tej interpretacji. Wszyscy jesteśmy zwierzętami - pozornie nic w tym nie ma odkrywczego, choć implikacje mogą być już rewolucyjne.

Elizabeth Costello w Appleton pojawia się nagle, przez kilka dni wprowadza zamieszanie do ułożonego i przewidywanego życia społeczności akademickiej i domu Johna. Nie wiemy jakie procesy - jeśli w ogóle - uruchamia Costello. Jaka będzie jej rola? Przypomina tym samym Molly Bloom z ostatniego rozdziału w “Ulissesie”, a może jakąś boginię, która schodziła na ziemię tylko po to, by - jak to bywało w greckiej mitologii - skomplikować ludziom życie. Kimkolwiek nie jest Costello, warto ją poznać i śledzić, bo duet Coetzee-Costello to jeden z najbardziej fascynujących duetów w historii współczesnej literatury.

W “Szczelinach istnienia” Jolanta Brach-Czaina, jeszcze kilka lat przed tym nim Elizabeth Costello ujawniła się światu, pisała: “Kiedy nadchodzi śmierć, powinniśmy z wdzięcznością pomyśleć o tych wszystkich stworzeniach, które w ciągu życia zjedliśmy, bo były ofiarą służącą naszemu istnieniu. I powinniśmy modlić się do tych stworzeń. A następnym powiedzieć: jedzcie! To jest moje ciało i moja krew”. Jakkolwiek odwołanie do mszy budzić może pewne kontrowersje i robi wrażenie, to nie ma co ukrywać, że filozofka nie widzi możliwości wyjścia poza krąg śmierci i ofiary. Ale jest w tym coś jeszcze. Otóż Costello mówi: “Być może wymyśliliśmy bogów, żeby móc na nich zrzucić winę” za to, że zabijamy zwierzęta. Ofiara, która miała kiedyś - w myśl antropologii o której przypomina Costello - przebłagać bogów za spożywanie zwierząt, u Brach-Czainy prowadzi do ubóstwienia zwierząt. Może to jednak jest jakieś wyjście ze sporu, który jest nierozstrzygalny? Pewnie nie, ale podsuwam trop do rozmowy.

Rozpisałem się potwornie i ani słowa jeszcze nie napisałem o przekładzie Jacka Dehnela (a to nowy, świeżutki przekład). Otóż jestem pod wrażeniem precyzji, z jaką ten wieloznaczny tekst został przełożony. Gdy coś wam zacznie w nim zgrzytać (jak mi słowo “konik” zamiast “pasja”) poczekacie kilka, a czasem nawet kilkadziesiąt stron, żeby odnaleźć to słowo ponownie i zobaczyć jak bardzo spójne stają się fragmenty wykładów Costello, czy jej adwersarzy. Dodatkowo przypisy, którymi autor przekładu nas obdarza są bardzo użyteczne, jedynie szkoda trochę, że nie dostajemy przekładów trzech wierszy, do których Costello odwołuje się w wykładzie “Poeci i zwierzęta”. Z pewnością byłoby to dla polskiego czytelnika dodatkową atrakcją.

Brach-Czaina pisała, że “otwarcie egzystencjalne wymaga czasu i powolnego dojrzewania. Jest procesem. Narasta. Przygotowujemy się, przebudowujemy stopniowo, część po części, komórka po komórce, aż stajemy się zdolni do zrywu otwarcia”. Czy kiedyś będziemy gotowi do radykalnego zakończenia przemysłowego uboju zwierząt do własnych celów? Gdzie są granice naszej empatii i rozumienia innych istnień? “Żywoty zwierząt” to z pewnością jedna z najbardziej pobudzających intelektualnie lektur, jakie możecie sobie zaserwować, nie tylko czekając na nazwisko nowego Noblisty czy Noblistki.

I had to read this for my graduate school elective course on animals rights. This work of fiction is fairly short and divided into two parts: “The Philosophers and the Animals” and “The Poets and the Animals.” The arguments for animal rights are made by a fictional novelist, Elizabeth Costello, who is invited to give a university lecture on animal rights.

The lectures that Costello gives (especially the first one) are rambling and at times seem convoluted. However, the discussion with the academics after her first lecture and her debate with Thomas O’Hearne in part two were both extremely interesting. During the discussions, J.M. Coetzee had a way of presenting a wide variety of perspectives in a short amount of space.

For me, this book presented a couple of ideas I hadn’t thought enough about. First, our attempts at measuring value of other species using human standards (specifically the idea of reason) are flawed. Second, the beings we consume are so separated from us/hidden from of our view that we feign ignorance of their exploitation. That leather couch, that fur coat, were once the skins of living beings but we think of them as products far removed from where they came.

I think of this work as a good starting point. Several philosophers, writers and poets are mentioned throughout the book. Many ideas are presented. As Costello says in her lecture, she is not here to tell us what to do next. It’s up to us to ponder these ideas and engage in further exploration. Coetzee, through Costello, has opened a conversation.

Deception

This is an extraordinary piece of writing – perhaps the most elusive, er, novel – is it a novel? – I've ever read.

Here's a theory. You take your deepest, real-life, lifelong conviction (that eating animals is wrong), a conviction that you've thought about long and hard, constantly, no matter what else has gone on in your life.

You wonder how you, as a writer (as opposed to as a university lecturer and professor, or as a public figure whose opinions are taken seriously), want to deal with this idea (which is, see below, intrinsically evangelistic) and you decide, logically enough, to write about it. You (Coetzee) are (is) a convinced vegetarian and believe per se that meat is murder, and you perhaps want to construct a piece of writing that will:
a) set out the reasons for your beliefs;
b) convince other people not to eat meat (feeling pity for living beings is the reason for your vegetarianism, so it would be utterly illogical and self-defeating if you stood by and watched animals being killed and eaten);
c) be original and exciting (you are a writer, that is your job); and
d) sell books (you are a writer, that is your job).

You decide that the best framework which meets all the above criteria is a mixed genre thing; a blend of fiction and non-fiction, of moral and philosophical arguments (for why eating meat is wrong) and of fiction (with invented characters in invented situations). Some of your characters are pure fiction, but most of them are real people – some of them are real people who have been asked to write their real views on the real issue of vegetarianism, and they do this, apparently blissfully unaware that their characters and views are being mixed in with fictional characters and views. (One of these "characters" is your very own Coetzee self, with your very own Coetzee ("auto-")biography, though the views your semi-alter-ego expresses may not be entirely your own – you have re-invented yourself as an unreliable first-person narrator.) (Perhaps because you believe that there is no such thing as a reliable narrator).

You decide to mix these genres (see reasons b) to d) above).

You do all this to confuse your readers. Because confused readers are busy trying to figure out what's going on, which is where, I think the evangelical thing mentioned above comes to the fore. But if that seems a little deceptive (in the active sense of "deceiving your reader") well tough cookies guys, that's what fiction always does.

So I shall add to the above list:
... e) move the genre of fiction forwards by re-defining it slightly. And:
f) provide this reader with yet more evidence that Coetzee will go down as one of the absolute Greats of Anglophonic Fiction. A writer of immense talent, whose brilliance, creativity and ingenuity never ceases to stimulate and challenge my meagre skills of comprehension.

The man is simply the best.

Magnífico. Muy corto.

Fins i tot sense buscar elements paratextuals d'aquesta novel•la, és evident que es tracta d'un assaig literaturitzat on la trama aporta perspectiva als arguments. El lloc on es presenten els arguments -una sala de conferències, un menjador a l'hora de sopar o el llit abans d'anar a dormir- influeix en la qualitat d'aquests. Com també hi influeix la relació entre els personatges.
M'ha agradat especialment la relació entre Elizabeth i Norma perquè reflecteix les tensions de la convivència entre animalistes i no animalistes. És una manera més d'exposar arguments lluny del marc acadèmic, que a vegades es pot fer feixuc.
Valoro molt que aquest assaig no es converteixi en un pamflet propagandístic gràcies a l'exposició d'arguments igualment vàlids i igualment fluixos d'ambdues parts, de manera que sembla voler expressar els diferents nivells de defensa dels animals.
Finalment, vull elogiar l'edició de l'editorial Empúries. Em sembla un encert haver augmentat la puntuació del text perquè es tracta d'una novel•la densa i profundament intel•lectual -crec que el tema és més atractiu que el seu tractament i això pot portar a un major rebuig del que mereix-, de manera que una lletra petita hauria fet la lectura molt més feixuga. En canvi, jo he pogut acabar la novel•la en tres tirades, més condicionada per l'estat biològic que per la densitat del relat (trobo que enganxa molt).

Can’t decipher whether this leaves me with more questions or answers but either way I really really enjoyed!!!