Reading Shakespeare for me is an experience similar to trying to solve algebraic problems. I feel like I am being waterboarded or dragged slowly into lukewarm water to drown.

"Fair is foul, and foul is fair."

Nhớ hồi đó lúc mình học cấp 2, học lớp tăng cường tiếng Anh, bộ sách American Hotline có giới thiệu vở kịch “Macbeth” của nhà viết kịch vĩ đại nhất thế giới William Shakespeare. Bộ sách này dạy tiếng Anh của người Mỹ, những bài học cũng đa phần là về văn hóa Mỹ, nhưng chắc có lẽ nó do nhà xuất bản Oxford University Press biên soạn nên ít nhiều cũng phải cho một ít văn học Anh vào trong trỏng :D Hồi đó khi mới tiếp cận tác phẩm “Macbeth”, mình thích lắm, và mặc dù cũng chỉ được học lướt qua (kiểu kịch bản tiếng Anh cổ của thánh Shakespeare được biên soạn lại thành một câu chuyện được kể bằng tiếng Anh của người hiện đại), nhưng mình nhớ như in hai dòng mở đầu đầy ấn tượng của vở kịch:

“When shall we three meet again
In thunder, lightning, or in rain?”

Đó là câu nói của ba chị em phù thủy (the wayward sisters. Từ “wayward” trong tiếng Anh thường dùng để chỉ những gì xấu xa, ám muội), những người đã tiên đoán Macbeth sẽ là Thane of Cawdor (Thane là một tước vị thời Anglo-Saxon, dùng để chỉ những người được vua hoặc quý tộc ban cho đất đai. Tước vị này nằm trên dân thường nhưng bên dưới quý tộc nên cũng chả biết dịch làm sao. Chắc có thể gọi là Lãnh chúa) và sau này sẽ trở thành Vua của Scotland. Và cũng vì quá ấn tượng với câu mở đầu đó mà mình luôn tâm niệm phải đọc cho bằng được “Macbeth”. Kết quả là sau bao nhiêu năm tháng, cuối cùng mình cũng cầm được trên tay cuốn sách “Macbeth” của NXB Wordsworth xuất bản năm 2005, có bao gồm phần Introduction quá hấp dẫn và chi tiết về những điểm cần lưu ý của tác phẩm.

Nhờ đọc Introduction mà mình mới biết thì ra sự ra đời của “Macbeth” gắn liền với một giai đoạn lịch sử hẳn hòi. Đó là thời điểm Nữ hoàng Elizabeth I qua đời mà không có con để nối dõi. Nước Anh buộc phải tôn Vua James VI của Scotland thành Vua James I của Vương quốc Anh, thống nhất hai đất nước Anh và Scotland lại. Lý do vì sao vua của Scotland được chọn, là vì ông là hậu duệ của Margaret Tudor - con gái của Vua Henry Tudor (Henry VII, vị vua đầu tiên của nhà Tudor) và Hoàng hậu Elizabeth of York, nên tính ra Vua James VI cũng mang dòng máu Tudor, dù dòng máu ấy đã bị pha trộn với máu nhà Stuart của Scotland ít nhiều :D (Còn vì sao có nhà Tudor thì chắc phải có một buổi học lịch sử về Cuộc Chiến Hoa Hồng (The War of Roses hay còn gọi là The Cousins’ War) quá ^^ ). Vua người gốc Scotland thì phải có một vở kịch về lịch sử Scotland chứ, và thế là “Macbeth” ra đời, là một trong những vở kịch ngắn nhất của Shakespeare, đơn giản là vì Vua James I không thích xem kịch dài :D

Tính ra thì “Macbeth” khó đọc hơn tác phẩm trước đó của Shakespeare mà mình cũng đọc bằng tiếng Anh là A Midsummer Night's Dream, chắc có lẽ vì “Macbeth” là một bi kịch, trái ngược hoàn toàn với tác phẩm kia (là một vở hài kịch). Tiếng Anh mà Shakespeare sử dụng trong “Macbeth” thì đúng là cổ quá xá cổ (bởi vậy mà ấn bản này của Wordsworth có cả phần Notes để giải thích những điểm khó nắm của tác phẩm và Glossary để tra cứu từ vựng tiếng Anh cổ sử dụng trong vở kịch :D). Mình đọc chay chắc chỉ hiểu được ý chính, chứ còn cách chơi chữ, những hình ảnh phúng dụ, so sánh, liên hệ... mà Shakespeare sử dụng trong tác phẩm thì chịu. Phải nhờ chuyên mục “No Fear Shakespeare” trên SparkNotes cộng với chút kiến thức về cốt truyện của “Macbeth” nhờ việc xem bộ phim dựa trên vở kịch sản xuất năm 2015 thì mình mới hiểu hết được toàn bộ những gì Shakespeare muốn truyền tải ^^ (Phim hay lắm ý, có Michael Fassbender đóng vai Macbeth và người đẹp tài năng Marion Cotillard của Pháp đóng vai Lady Macbeth). Đọc tới đâu thì mình ráng liên hệ cái mình đọc được với những cảnh phim đã xem, lần mò riết thì cũng hiểu được kha khá he he :)))

Cốt truyện của “Macbeth” thì chắc nhiều người cũng biết, đó là bi kịch của một vị Lãnh chúa được dự báo là sẽ trở thành Vua của Scotland - lời dự báo phát ra từ miệng của ba chị em phù thủy tượng trưng cho những gì xấu xa, đen tối và siêu nhiên. Dưới sự tác động của vợ mình là Lady Macbeth, Macbeth giết Vua Duncan - vị vua hiện tại của Scotland, một người hòa ái, chính trực và liêm khiết - khiến hai con trai của Duncan là Malcom và Donalbain phải tháo chạy sang Anh và Ireland để xin tá túc, vì nghĩ rằng mình sẽ là người bị giết tiếp theo để đoạt ngai vàng nếu còn ở lại Scotland. Macbeth, với tư cách là em họ của đức vua Duncan quá cố, trở thành Vua của Scotland theo đúng như lời ba chị em phù thủy tiên đoán. Và họ cũng bảo rằng vương triều của Macbeth sẽ tồn tại chừng nào cánh rừng Birnam còn chưa di chuyển tới Dunsinane - nơi tọa lạc tòa lâu đài của Macbeth, và bất kỳ ai sinh ra từ một người phụ nữ đều không thể giết hại Macbeth được.

Cái hay của Shakespeare khi xây dựng vở kịch này và hình tượng nhân vật Macbeth, đó là ông không đóng khuôn Macbeth trong hình hài của một kẻ tiểu nhân hay quái vật máu lạnh, người sẵn sàng giết anh họ mình để đoạt lấy ngai vàng. Macbeth, trước viễn cảnh được hứa hẹn sẽ làm vua, đã thấy lương tâm mình bị giằng xé rất nhiều khi nhận ra ai phải chết để mình có được hoàng vị. Ông vừa muốn quyền lực, nhưng cũng vừa khiếp sợ cái chết của Vua Duncan - thứ buộc phải diễn ra để ông lên ngôi. Ông, theo lời miêu tả của Lady Macbeth, là một người mang quá nhiều dòng sữa của lòng nhân ái - thứ sẽ ngăn cản ông thực hiện những việc phải làm để có được quyền lực và làm nên đại sự. Và trước sự thúc ép, tham vấn của người vợ còn đam mê quyền lực hơn cả mình, Macbeth đã lựa chọn để tay mình vấy máu bằng cái chết của Vua Duncan, mở ra triều đại của một hôn quân bạo chúa rồi đây sẽ đạt đến đỉnh điểm của sự tàn sát và cuối cùng là một kết cục đầy bi thảm cho cả hai vợ chồng ông.

Nếu như ban đầu, hành động giết người Macbeth thực hiện được tiếp tay và trợ giúp bằng những lời đốc thúc từ vợ mình, trước đó là những lời tiên tri khơi gợi tham vọng quyền lực từ ba chị em phù thủy, thì ở giai đoạn sau, khi Macbeth đã xưng vương ở Scotland, khát khao loại bỏ những đối thủ có nguy cơ cướp lấy ngai vàng của ông được thổi bùng lên bằng chính sự điên loạn đến mờ mắt của chính ông - kẻ đã nhúng chàm với đôi bàn tay vấy máu không cách gì rửa sạch được. Hành động giết chết Vua Duncan dường như đã châm ngòi cho cái ác bên trong Macbeth được trỗi dậy. Ông tự động đề ra kế hoạch ám sát Banquo - người được ba chị em phù thủy tiên đoán là sẽ không trở thành vua, nhưng sẽ là tổ tiên của những đời vua Scotland tiếp theo - và Fleance, con trai Banquo. Diệt cỏ thì phải diệt tận gốc, đã phóng lao thì phải theo lao, và Macbeth đã quyết tâm làm đúng như thế. Duy chỉ có điều là Banquo chết nhưng Fleance thì sống (và hậu duệ của cậu bé sẽ gầy dựng nên nhà Stuart của Scotland).

Sau đó, để gạt bỏ mọi sự hậu thuẫn mà Malcolm - người lẽ ra đã là Vua của Scotland nếu không bỏ trốn - có được, Macbeth còn rắp tâm hại chết Macduff - vị Lãnh chúa quyết tâm lật đổ triều đại của vị hôn quân với những âm mưu giết chóc này. Và khi không hại được Macduff, Macbeth ra lệnh tàn sát toàn bộ gia đình Macduff, bao gồm vợ của ông và những đứa con. Tham vọng quyền lực, cái ác, sự điên cuồng, máu, hành vi giết người, tất cả hòa quyện vào nhau trong cái chất siêu nhiên được Shakespeare thổi vào vở kịch, đầu tiên là với sự xuất hiện của phù thủy, những lời tiên tri, sau đó là hồn ma của Banquo và những vị vua Scotland trước đó. Hồn ma ấy không chỉ ám ảnh Macbeth, mà sau này còn ám tới Lady Macbeth, người cuối cùng đã phải trả giá cho tham vọng quyền lực bất chấp đạo lý của mình. Bà luôn nhìn thấy trước mắt những tội lỗi mà bà cùng chồng đã gây ra, luôn ngửi thấy mùi máu tanh trên đôi tay mình dù chúng được tẩy rửa sạch sẽ - thứ mùi tanh mà không có loại dầu thơm nào có thể gột sạch được. Và cuối cùng, bà qua đời trong sự điên loạn cùng những ảo giác cứ diễu đi diễu lại trước mắt bà - một cái chết nửa phần là tự nhiên, nửa phần là do tự sát; bà đã tự kết liễu bản thân mình vào cái lúc bà quyết định thúc đẩy chồng đi vào con đường giết chóc để đoạt lấy hoàng vị.

Trong một chừng mực nào đó, anh hùng của vở kịch chính là Macbeth, người không từ một thủ đoạn nào, một hành động nào để giành lấy và duy trì ngôi vua của mình. Với nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật rất lôi cuốn và ám ảnh đến đáng sợ, Shakespeare đã cho thấy một Macbeth vẫy vùng và chiến đấu tới cùng vì mục tiêu mình đặt ra, dù mục tiêu ấy có sai lầm đến mức nào. Mở đầu vở kịch, ông là kẻ yếu thế, đứa em họ của nhà vua được ban thưởng nhờ công lao của ông trong cuộc chiến với Na Uy bằng tước vị Thane of Cawdor, chỉ vì người nắm giữ tước vị đó là kẻ phản vua và cần phải được trừng trị. Cuối vở kịch, ông là cựu vương của Scotland, kẻ đã sống và hành động để hiện thực hóa mong muốn được làm vua của mình, để rồi cuối cùng bị bao vây bởi cánh rừng Birnam đã di chuyển về Dunsinane (mà thực ra là đoàn quân của Malcolm được ngụy trang) và sau đó chết dưới tay Macduff - người không được sinh ra bởi một người phụ nữ, mà là được giật ra khỏi tử cung của bà ấy (theo hình thức đẻ mổ). Và vì lẽ đó, bi kịch của Macbeth và vợ ông mang chất người vô cùng - những con người bị mắc kẹt và đày đọa bởi chính tham vọng và mục tiêu sai lạc của mình, cố gắng chiến đấu để trở thành những người chiến thắng, nhưng cuối cùng không thể nào chối bỏ được bản chất quyền lực của họ, thứ quyền lực đạt được nhờ giết chóc và cưỡng đoạt.

Không nên đọc “Macbeth” như thể là một câu chuyện ngụ ngôn về đạo đức và đạo lý làm người (hoặc làm vua), bởi Shakespeare không xây dựng Macbeth và vợ ông là những người ác độc máu lạnh hoàn toàn, còn Malcolm và Macduff là những người hoàn toàn ở bên phe thiện. Khi thử thách lòng trung thành của Macduff với mục tiêu lật đổ vị hôn quân Macbeth cùng những gì xấu xa ghê tởm được cổ súy bởi triều đại này, Malcolm đã nói dối một cách trắng trợn bằng cách vẽ nên những tính xấu của mình, thứ khiến anh ta cũng hoàn toàn không phù hợp để làm Vua của Scotland: ham muốn tình dục và những thú vui xác thịt (được Malcolm miêu tả là bao nhiêu phụ nữ cũng không thể thỏa mãn anh ta), lòng tham không đáy với đất đai của các vị quý tộc. Macduff ban đầu dễ dàng bỏ qua những tính xấu đó của Malcolm, mặc dù đó chính là những tính xấu đã khiến biết bao đời vua lụn bại, chỉ vì Malcolm rõ ràng là người thừa kế hợp pháp ngai vàng Scotland sau khi Vua Duncan qua đời và là người đang cùng chí hướng với mình.

Chỉ khi Macduff không thể chịu đựng được nữa sự miêu tả khủng khiếp của Malcolm về bản thân anh ta, ông mới lên tiếng phản đối và điều này giúp Malcolm nhận ra Macduff hoàn toàn một lòng trung thành với sự nghiệp loại bỏ tên vua xấu xa Macbeth. Malcolm ngay lập sửa lại những hình dung về bản thân mà anh ta đã tạo ra trong tâm trí Macduff bằng cách nói ngược lại hoàn toàn những gì anh đã tuyên bố trước đó, vẽ nên một hình ảnh Malcolm hoàn hảo đến mức khó tin và không thể nào là sự thật. Khán giả sẽ vô cùng phân vân không biết phiên bản Malcolm nào mới thực sự là Malcolm - vị vua tương lai, lời nói nào của Malcolm mới thực sự miêu tả bản chất của anh ta? Hay anh ta sẽ lại là một hôn quân bạo chúa như Macbeth?

Bản thân Macduff cũng là một nhân vật mang nhiều khía cạnh đáng bàn. Trái ngược với Macbeth - người đã đánh giá quá cao vai trò và sự tham vấn của phụ nữ (đầu tiên là ba chị em phù thủy, sau đó là tới người vợ Lady Macbeth) dẫn đến tử huyệt của chính ông - Macduff lại đánh giá quá thấp vai trò và tình yêu của vợ ông dành cho mình. Ông bỏ vợ con lại Scotland vì nghĩ rằng họ không quan trọng trong chiến lược chiếm giữ ngai vàng của Macbeth. Ấy vậy mà cuối cùng họ chính là người phải hy sinh mạng sống của mình vì ông, vì ông đã không ở đó để bảo vệ họ. (Trong phim thì làm rạch ròi ai tốt ai xấu ra luôn, Macduff ở bên phe “nạn nhân”, đã tính đường cho vợ con đi trốn rồi, nhưng mà giữa đường gia đình ông vẫn bị những kẻ ám sát thuê bởi Macbeth giết hại).

Bi kịch trong “Macbeth” mở đầu bằng một cuộc chiến và kết thúc cũng bằng một cuộc chiến đẫm máu khác, với cái đầu của Macbeth nằm trong tay Macduff đang hả hê vì thắng trận, ám chỉ cái vòng luẩn quẩn giết chóc không bao giờ dứt xoay quanh ngai vàng của Scotland. Và hình ảnh Macduff đứng bên cạnh Malcolm - người giờ đây trở thành vua và đòi lại được hoàng vị vốn thuộc về mình - như thể hình ảnh phản chiếu của Macbeth và Duncan trước đó: một bên là vua, một bên là “người lập vua” (the kingmaker), kẻ đóng vai trò quan trọng trong việc xưng vương và duy trì hoàng vị của nhà vua, và là người mà vua luôn phải dựa vào. Mà một khi nhà vua phải dựa vào ai thì ông ta sẽ phải chịu sự chi phối của người đó… Cái kết của phim còn đọng lại suy nghĩ nhiều hơn, khi cậu bé Fleance - con trai của Banquo - cầm lấy cây kiếm của Macbeth và đi về phía chiến trường hoang vắng, ngụ ý một tương lai tranh giành hoàng vị bất ổn cho Scotland.

(Thực sự mình sẽ không bao giờ ngộ ra được những điều trên nếu chỉ xem phim hoặc nắm diễn biến chính của “Macbeth” mà không chịu khó đọc phần Introduction của tác phẩm. Phải nói là với phần Introduction tỉ mỉ và giới thiệu những góc nhìn mới lạ, cuốn sách đã thực sự giúp mình phát hiện ra những điểm hay ho và thú vị của “Macbeth” mà trước giờ mình không nhận ra ^^ Đọc tác phẩm rồi nhớ lại những đoạn phân tích, diễn dịch trong Introduction mới thấy hợp lý vô cùng :D).

Mình đặc biệt ngưỡng mộ cái nhìn đi trước thời đại của William Shakespeare ở tác phẩm này, khi ông đã xây dựng nên một Lady Macbeth vượt ra khỏi mọi khuôn khổ trói buộc vai trò của người phụ nữ. Ở thời đại mà phụ nữ chỉ có thể là những người nhún nhường, một lòng một dạ phục vụ chồng con và không có sự lựa chọn nào khác ngoài chuyện trở thành những người vợ người mẹ, Lady Macbeth vượt trội hơn tất thảy vì bà dám khát khao quyền lực và mang tham vọng được làm bá chủ Scotland cùng chồng mình. Bà hiểu thành công của người phụ nữ chính là thành công của người đàn ông mà họ được gắn kết bởi máu mủ ruột thịt hay hôn nhân, và vì thế bà đã làm tất cả để chồng mình phải đấu tranh giành lấy ngai vàng, dù cuộc chiến họ dấn thân vào là một cuộc chiến vô nghĩa (hoàng vị hoàn toàn không thuộc về Macbeth, ông tin như thế chỉ dựa vào lời tiên tri của ba mụ phù thủy. Vì thế những đấu tranh của ông cũng hoàn toàn vô nghĩa, vì ông đấu tranh cho thứ ngay từ đầu đã không phải của ông).

Dù cách thức để đoạt được hoàng vị đó hoàn toàn sai lạc và đi ngược lại đạo lý làm người, Lady Macbeth vẫn không hề suy suyển trong quyết định thúc ép chồng mình giết Vua Duncan; có thể xem bà là nhà lãnh đạo của Macbeth, hoặc có thể đơn giản bà chỉ là người vợ bị mờ mắt bởi quyền lực được hứa hẹn và mở miệng xúi dại chồng. Nhưng dù vai trò của bà trong tấn bi kịch này có như thế nào, thì lẽ ra Macbeth đã không ra tay giết vua nếu không phải vì nghe theo lời bà tham vấn. Trong tình thế không có vũ khí hay quyền lực như những người đàn ông, Lady Macbeth đã dùng tới lời nói của một người vợ - vai trò chính mà xã hội thời xưa gán cho bà - để chi phối và thay đổi thời cuộc. Quả thực là bái phục, mặc dù cái thời cuộc bà tạo ra thật là khủng khiếp và kinh hoàng… Hashtag girlpower :D

Mà chắc cũng từ tác phẩm này mà cụm từ “Lady Macbeth” thường được dùng để chỉ những người phụ nữ tác động xấu lên người đàn ông mình yêu và gây nên bi kịch cho cả hai người (giống như VN mình dùng từ Hoạn Thư để chỉ phụ nữ hay ghen, Sở Khanh để chỉ mấy thằng đàn ông khốn nạn phụ tình, Tú Bà để chỉ mấy bà dắt gái mại dâm ý). Đơn cử tác giả người Nga Nikolai Leskov có viết một cuốn tiểu thuyết ngắn lấy nhan đề Lady Macbeth of Mtsensk, nhân vật chính cũng là một người phụ nữ mạnh mẽ, tham vọng và có khả năng chi phối lớn, đã lên kế hoạch giết người và lôi kéo người đàn ông mình yêu cùng tham gia, dẫn đến bi kịch cho cả hai.

this is probably my favorite shakespeare.

witches. ladies doing murder. prophecies. what's not to love? beyond that there's the witty writing and clever wordplay and sex puns we all know and love from billy shakes.

this passes that with flying colors.

i also am super glad i read this for a class, because even though i love reading shakespeare of my own accord because it corroborates the fact that i am an Intellectual and an Academic and a Quiet Genius, there's just something about analyzing it with 18 other people (5 of whom actually read it and care) that hits different.

maybe i'll reread this knowing my presumably brilliant annotations await.

this is part of a project i'm doing where i put myself into the twisted mind of 17 year old me and review books i read then. it's a blast, both of the "from the past" and "so fun" variety.

شاهکار به تمام معنا! چقدر بیشتر از هملت دوسش داشتم.

The limits people cross to gain power - Macbeth is all about power, witches and bloody wars. Lady Macbeth played the lead role in convincing Macbeth to kill in order to be the King. However being the King didn’t help him as he becomes deluded with ghosts of the deceased for life.

Blog | YouTube  | Instagram | Facebook | LinkedIn

"Macbeth:
so foul and fair a day I have not seen."