Een klepper van 750 bladzijden. Geen boek voor iemand die op zoek is naar een makkelijk boek. Een boek over homosexualiteit, het katholicisme en begrippen als goed en kwaad. Niet makkelijk om te lezen omdat Burgess kwistig strooit met zijn kennis. Heel veel referenties naar andere (bekende) schrijvers en dan is het goed om als lezen de nodige achtergrond te hebben. Ik heb echt 10-tallen keren dingen opgezocht om het verhaal verder te kunnen snappen. Voetnoten hadden in dit boek een meerwaarde kunnen zijn.

Uit De Standaard :
Halverwege de jaren dertig levert de auteur Kenneth Toomey een filmscript in over koning Arthur. Het staat vol ronkende zinnen als: ‘Ook al sterven we, het geloof kan nooit ten onder gaan. Ons bloed zal als rook opstijgen naar de zon, en het zal voor de Vader van alle dingen als wierook zijn. Uit de grond die wij voeden met ons bloed zal een nieuw ras van christenen opschieten.’ Niet geheel verrassend vindt de regisseur het maar niets. Arthur klinkt als een dominee, zegt hij. ‘Al dat gezeur over god. We willen een menselijk verhaal.’ Het is een van de weinige keren dat Toomey geen concessies doet. Hij ontbindt het contract en vertrekt naar nazi-Duitsland waar royalty’s klaarliggen voor de verfilming van een van zijn romans – een ‘bergfilm’ vol blonde jongens en meisjes.

Het verlangen naar een menselijk verhaal: het is een veelzeggende scène in de weergaloze, nu pas vertaalde roman Machten der duisternis van de Brit Anthony Burgess (1917-1993). De roman van de auteur die vooral beroemd werd dankzij A clockwork orange, verscheen oorspronkelijk in 1980 als Earthly powers en vertelt het verhaal van de afvallige katholiek en homoseksueel Kenneth Toomey. Op zijn 81ste krijgt hij de vraag een boek te schrijven over paus Gregorius XVII, die op de rol staat om te worden heilig verklaard. Toomey, inmiddels rijk geworden met slechte boeken, filmscripts en musicalachtige toneelstukken, was getuige van een wonderbaarlijke genezing door Gregorius, toen die nog Carlo Campanati heette.

Terwijl Toomey uitgezakt en verlept in zijn bed ligt, overpeinst hij het verzoek. Campanati is de broer van zijn zwager. Als hij Campanati’s verhaal wil vertellen, moet hij ook zijn eigen leven te boek stellen, en dus ook alle discussies die ze hebben gehad over vrije wil, liefde en homoseksualiteit. Wat volgt, is een fascinerende geschiedenis van de twintigste eeuw verteld vanuit het perspectief van een opportunistische homo. Een man die je kort kunt typeren als iemand die niet voor zijn geaardheid durft uit te komen, in zijn werk geen stelling durft te nemen, vrienden en collega’s in de kou laat staan, en die zich uit netelige situaties redt door ongelukkige keuzes te maken die onveranderlijk voortkomen uit escapisme en angst.

Machten der duisternis breekt een lans voor de acceptatie van homoseksualiteit, ridiculiseert de hypocrisie van het katholicisme en speelt een spel met werkelijkheid en verbeelding. Maar dat zijn niet de redenen waarom de roman nog steeds boeit. Het fascinerende zit in de toon en de manier waarop Burgess zijn personages neerzet.

Die vind je al in de openingsscène: er komt een aartsbisschop langs en Toomeys schandknaap schenkt hem alvast iets in. Hier staat hoe Toomey zichzelf en zijn minnaar bekijkt: ‘Ik bleef nog even liggen, naakt, vlekkerig, vaalbleek, uitgemergeld, een sigaret rokend die postcoïtaal had moeten zijn maar het niet was.’ Over de minnaar staat er: ‘Geoffrey trok puffend zijn sandalen aan, waarbij zijn buik zich in drie rollen vet plooide, en daarna zijn gebloemde overhemd.’ Geoffrey is er, ondanks zijn eigen verval, vooral om de tragiek van een afgetakelde en afgedankte Brit op zijn retour te tonen – in de woorden van Burgess: ‘jij afgeleefde decadente uitgemergelde zieltogende pestlijder van een witte lul’.

Toen Machten der duisternis verscheen, werd er vooral gewezen op het spel dat Burgess speelde met de werkelijkheid. De verteller is onbetrouwbaar. Dat is nog steeds een interessante kant van het boek, maar het boeiendst is Toomey, een vilein personage van het soort dat je in ons taalgebied ook vindt in het werk van W.F. Hermans, Hugo Claus en Gerard Reve.

Dat soort schrijver lijkt nauwelijks nog te bestaan – en daar zijn, denk ik, drie mogelijke verklaringen voor. Een aanwijzing zit in het afgewezen Arthurscenario waarin te weinig ‘menselijkheid’ zit. Het lijkt alsof de hang naar menselijkheid in de literatuur is toegenomen. Neem een veelgebruikt criterium in de beoordeling van romans: de geloofwaardigheid van een personage. Als Burgess iets toont, dan is het dat we moeten terugverlangen naar het ongeloofwaardige personage. Minder menselijke personages kun je vileiner en extremer uit de hoek laten komen.

Lezers hebben hun schrijvers ook graag als toegankelijke, mededogende intellectuelen. Burgess zet dat treffend neer wanneer hij Toomey op zijn 48ste in de spiegel laat kijken. Hij ziet een man, ‘opgelaten, niet geliefd behalve bij zijn lezers, vermoeid, getekend door het goede leven, een onderkin, grijzend en dunnend haar’. Maar het portret dat hij van zichzelf heeft laten maken, toont iets heel anders: ‘Het toonbeeld van een populaire romanschrijver, ongegroefd en met dromerige ogen van de jeugd, maar met een wijsheid waarvoor een hoge prijs was betaald: een man die je kon vertrouwen maar niet te veel, bereisd, trefzeker in zijn kunstsmaak, niet angstaanjagend hyperintellectueel maar belezen en voldoende intelligent, scherp of meedogend naar gelang de gelegenheid vereiste wanneer hij in de massamedia zijn mening gaf’. Het verlangen naar dat type schrijver is alleen maar toegenomen, en als de romanschrijver ook nog eens een bekende tv-persoonlijkheid is, is het helemaal kassa.

Je kunt stellen dat Burgess het makkelijker had. Wie nu nog aankomt met een beschimping van het katholicisme of homoseksualiteit als taboe, is potsierlijk bezig. Maar neem een nog steeds geldend taboe als pedoseksualiteit: niemand zal het in zijn hoofd halen om een verlopen, misogyne pedoseksueel neer te zetten. Muidhond, de debuutroman van Inge Schilperoord, werd juist geprezen omdat hij de eenzaamheid en de worsteling van het pedoseksuele hoofdpersonage invoelbaar maakte. Burgess toont dat we ook ruimte moeten bieden aan het meedogenloze personage. Invoelingsvermogen is goed in het dagelijkse leven, maar begrip en empathie zijn niet altijd geschikte ingrediënten voor literatuur.

"What you're trying to say about God it seems to me cannot be said ever ever, do you understand, about God... the human imagination is capable of a terrible amount of evil. God bless us, God save us from harm."

That quote sums up how I feel about this terrible book. Is it beautiful and brilliant? Undoubtedly so. But so was the former angel known as the Morning Star. I am a firm believer in the redemptive power of art and literature, and I was appalled at how this 600+ pager of a novel came to a close: such incredible promise, such explosive potential, and all for naught.

It is a very lengthy, very learned memoir that starts out with perhaps the most infamous sentence in English literature (too foul to be reproduced here), which should have warned me about its contents. It tells of a man who is asked to confirm a late pope's sanctity unto sainthood, who sifts through his memories of living through perhaps one of the most evil of centuries (the 20th), who sees and lives through much perversion.

I do wonder what the author meant to accomplish by this fearsome work. This should come with a warning: "not for ye of little faith." It seems to be written by one who has a passionate love/hatred for the Catholic church, and for any form of organized religion. If there was such a genre as "theological fiction," then this book would exemplify it: most of the dialogue and conflicts revolve around matters of faith, as well as of gender and sex.

Some might define great literature in terms of technique, of the weight of ideas, the erudition of an author who can write with authority on all matters anthropological, musical, literary and linguistic. By that rubric, they would say this is a great novel.

But great literature should also ennoble, not enfeeble; encourage, not demoralize. And by that metric, this book gets a solitary star.

Het was de middag van mijn eenentachtigste verjaardag en ik lag in bed met mijn schandknaap toen Ali kwam zeggen dat de aartsbisschop er was om met te spreken.
Dit is de veel geciteerde openingszin uit Machten der duisternis. Hij trok me het verhaal in.

De belangrijkste troeven van dit lijvig werk zijn de precieze en welsprekende stijl, de vileine humor, en de schrijflust. Om duimen en vingers bij af te likken. Dit laatste klinkt een beetje raar bij een boek waar overdadig en wellustig wordt gegeten en gedronken. Don Carlo at met zweetdrijvende concentratie (p.134).
Toomey, de hoofdfiguur omspant in zijn autobiografie van een schrijversleven een flink stuk van de 20ste eeuw en 4 continenten. Een overvloed van gebeurtenissen en personages, historische en fictieve, passeren de revue. Er wordt ook veel gediscussieerd over God en de duivel, vrije wil, katholicisme, homoseksualiteit… Die discussies, hoe welsprekend ook gevoerd, konden me minder boeien.
Heel interessant is de spanning tussen feit en fictie. De ik-figuur stelt van in het begin dat een fictieschrijver onbetrouwbaar is. Een ironisch voorbeeld daarvan is dat hij zichzelf een middelmatig schrijver noemt, maar door zijn schitterende schrijfstijl in dit boek dat voortdurend tegenspreekt.
Je krijgt een heel genuanceerd en niet altijd zo’n fraai beeld van de hoofdfiguur, die nogal eens opportunistische keuzes maakt. Van in het begin, en steeds scherper, komt ook de eenzaamheid van Toomey naar voor. De woorden ‘trouw’ en ‘thuis’ brengen hem tot tranen. Mij lijkt het dat hij die eenzaamheid twee keer echt overstijgt.
Fascinerend is ook is dat je je met geen enkel personage echt kunt identificeren, maar dat je toch helemaal wordt gegrepen.
Dit boek is een leesfeest.

Mar 2023...A perfect novel-- one, i hope, to be re- re- re-read...
***
I am a Burgess near-complete-ist, but haven't revisited him in over 10 years and...
~confession! Still haven't read the obvious clockworky one I know, I know~.
...and this blew my world away when I read it in the 90s, and it is sad that the AB oeuvre has very little academic activity to keep his name alive in the culture. Would love to re-read it with some peeps from round here though.

Superb book. I enjoyed every minute of reading it.

A monumental novel of great impact, both pleasant and annoying. I will first have to let my conflicting feelings about the book settle a bit. In the meantime, I refer to P.E.'s review whose review closely reflects my own feelings and queries as well.

This chunky doorstop is an excellent novel that explores the nature of art, family, sexuality, power, authority, violence, illness, love, language and religion. Essentially, I think it's about the nature of humanity, and is very much a 'warts-and-all' delving into the subject.

I really enjoyed this one and was gripped all the way through. I'd give it five stars but, if I'm totally honest with myself, there were definitely moments I found... annoying.

Despite that; great book!

I read this book the first time when I was twenty one, again when I was thirty and then a few years ago. The book pushes together and plays with apparently conflicting, disparate areas, miracles, Catholicism, Hollywood, Anglicanism, religious cults, hidden lives, flamboyant masks, romantic love and exploitative sex, fanaticism and agnosticism. It shows how good can lead to evil and how they are two sides of the same coin.

One image in particular has never left me -I can never look at a Sara Lee cake in a supermarket freezer without bringing to mind the majestic panorama which Burgess creates of 1950s Los Angeles. The book is profoundly sad and moving and the last chapter, quoting from a famous English hymn, encapsulates the magnificence and depth of the whole book. I don't know if I will ever read it again, but if anything can counter the narrowness and thinness of current times, this is it.

That two-star rating might be a little unfair. I actually had fun reading large chunks of the book. If all you're looking for is something entertaining to read, and you enjoy British snark and bitchiness, then this is the ticket.

As a work of literature, however, it fell far short. And since it purports to seriously discuss the problem of good and evil, I think that's a fair yardstick. This is not, at the end of the day, the novelistic equivalent of Monty Python.

The novel follows the life of Kenneth Toomey, eminent novelist and very closeted gay man. Through him, we also follow the life of his sister, Hortense Toomey, and her husband, as well as the lives of her husband's family, the most notable member of which, Don Carlo Campanati, eventually becomes the pope. This is no spoiler, by the way, as the novel starts towards the end of Toomey's life when he is asked to provide evidence to support Don Carlo's proposed canonisation, and then jumps back to the beginning to explain how we got to that stage.

What is good and what is evil looms large as a theme. Good actions in the novel turn out to have disastrous evil results, while bad actions turn out to have good ones. So, for example, Toomey accidentally saves a man from being shot and later it turns out that the man is Heinrich Himmler, the architect of the Nazi genocide. In a related example, a Jewish novelist living in Austria sends his son into Toomey's care to save him from the Nazis. The son turns out to be a nasty, lazy thief. However, when Toomey finds stolen British passports among his loot, he realises that he can use one of the passports to try to get the novelist out of Austria.

The whole thing reminded me of a Chinese folktale which goes like this: A poor man lived in a village with his family. One day, his only horse ran away and his neighbours bemoaned his misfortune. The man just shrugged his shoulders and kept silent.

The next day, the mare came back. With her was a powerful stallion, which had been attracted to her. The man's neighbours congratulated him for his good luck. The man just shrugged his shoulders and kept silent.

A week later, the man's son tried to ride the stallion and broke his leg. He became lame as a result. The man's neighbours bemoaned his misfortune, but once again the man simply shrugged his shoulders and kept silent.

A month later, the Emperor started a war and all the young men from the village were rounded up to join the Imperial Army. The man's son was spared because of his lameness. The man's neighbours congratulated him, but as ever the man simply shrugged his shoulders and kept silent.

One of the morals of the tale is that you can never tell whether something that happens is good luck or bad luck, so you just have to accept things as they happen with equanimity. Earthly Powers turns that philosophical question into one about good and evil. It might even have earned three or four stars on that basis as Burgess tells his story with a good dose of brio.

However, and this is a huge however, Burgess ruins it all by bringing in the devil. To me, at least, once you actually bring the devil onstage, which he does not once but twice via two full-on exorcisms, then all question of good and evil goes out the window. The devil is the incarnation of Evil. When you have spinning heads and projectile vomit what is there to discuss?

The question then becomes less philosophical but theological, and you get the obligatory discussions about, "How can God be all good and all powerful when he created Lucifer knowing that he would fall from grace? How can God allow the devil to continue to exist instead of just destroying him?" Well, the answers are put into Don Carlo's mouth as he gives the bog standard Catholic explanation of free will as to why. Unfortunately, the rest of the novel then starts to look like Burgess making his puppets jump through hoops to illustrate why this answer doesn't wash.

The hero of the novel is eventually held up to be Toomey's elder brother, Tom, a nice little man who led a good quiet inoffensively uneventful life as a comedian who told not very funny, inoffensive jokes. We even have a skit about him playing a parent warning his children (named "Kenneth" and "Hortense") not to stick their hands into dark dangerous places.

So, in the end, it turns out that Burgess's answer to the problem of good and evil is pretty much the same as the point of that old Chinese folktale whose other moral, by the way, is that we shouldn't try to change things because we can't tell whether the results of our actions will be good or bad. Best to just leave things alone. So, oppressed workers and Africans really shouldn't try changing their lot. And yes communism and black rights do get swipes in the novel as well.

Well, if you're a rich white man, telling the rest of the world that they should just leave things as they are is all very convenient. Sorry, but that doesn't wash. Mix that in with the actual existence of the devil and what you get is a confused mess really. Two stars, despite the somewhat nasty laughs.

It's difficult to summarize this remarkable novel in a blurb. Burgess published Earthly Powers in 1980, 18 years after A Clockwork Orange, the only other book of his I had any knowledge of. In an interview at the time, Burgess called Earthly Powers a "parody of a big blockbuster novel." I feel that's selling it far short.

In a nutshell, EP is a fictional memoir, written by successful 81-year-old British author Kenneth Toomey. Toomey's life spans volatile events - two world wars, the collapse of Britain's colonies, the modernization of the Catholic church - during which he often finds himself in unique proximity to historical upheavals. EP is a ripping page-turner of historical fiction, but again, that description alone doesn't do it justice.

At the deep heart of the book is a miracle. A young boy is cured of a fatal disease by the touch and prayer of Italian priest who just happens to be in Chicago instead of his parish in Italy. Toomey is present at the event. The priest becomes his brother-in-law through marriage, and eventually rises to the papacy, preaching a message of modernization and ecumenism. The church's request to the aged Toomey for an eyewitness account of the miracle, as they seek to canonize Pope Gregory XVII posthumously, is what motivates the telling of his life story.

There are huge themes at play in Earthly Powers - societal, theological, human nature, good vs. evil, the nature of familial and matrimonial structures - and Burgess explores them deeply without ever letting his philosophical musings slow down the compelling pace of the novel. Despite the weight of ideas the book carries, it's always, through 600+ pages, an unstoppable page-turner. Not one, but two shocking plot twists near the novel's end changed the entire complexion of the story and left me stunned, certain to ruminate about the book for a very long time.

A history of the world, practically, through the lens of one author. Interesting observations on religion, power, morality, and the creative process.

"It was the afternoon of my eighty-first birthday, and I was in bed with my catamite when Ali announced that the archbishop had come to see me." Still, a wonderful opening line.