Ο άδειος τενεκές κάνει τον θόρυβο… κι έτσι φαίνεται στην εποχή μας, έχουμε αρκετούς ξεγάνωτους τενεκέδες με μπόλικο θόρυβο και βλέπουμε 20άρηδες, 30άρηδες, 40άρηδες να γράφουν την αυτοβιογραφία τους, τις μαρτυρίες τους, δίτομοι, τρίτομοι, επτάτομοι (Oh yes man, επτά τόμοι…) για να μάθουμε πως τον γέννησε η μάνα του, που πήγε νηπιαγωγείο, εάν τον έδειρε ο μπαμπάς του ή αν ο διπλανός του στο σχολείο τού έφαγε το κουλούρι… (εντάξει στο πιο δύσκολο μπορεί κάποιος να του έφαγε και την γκόμενα…)
Είναι προφανώς η εποχή στον δυτικό κόσμο που δεν γεννά μεγάλα γεγονότα κι έτσι ο κάθε πικραμένος νομίζει πως ό,τι γίνεται στον μικρόκοσμο της οικογένειας του είναι κάτι πολύ σημαντικό που πρέπει να το μάθει κι όλος ο κόσμος (του βάζεις την κλειδαρότρυπα στο μάτι, από την άλλη μπορεί να είναι και η εποχή των reality στα βιβλία…)
Υπήρχαν όμως κάποτε εποχές, που οι άνθρωποι που έγραφαν μαρτυρίες, αυτοβιογραφίες είχαν κάτι να πουν ρε φίλε… είχαν ζήσει γεγονότα, απευθύνονταν στο συλλογικό γίγνεσθαι, ήθελαν μέσω του προσωπικού να παραμείνει η συλλογική μνήμη…
Ένα τέτοιο βιβλίο είναι το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» του Λέβι… ένα από τα πρώτα βιβλία «λογοτεχνίας των στρατοπέδων συγκέντρωσης». Ο Πρίμο Λέβι αναφέρει την προσωπική του εμπειρία από το στρατόπεδο του Άουσβιτς, ένα βιβλίο γραμμένο στα 1947, όσο ακόμα οι μνήμες παραμένουν νωπές χωρίς το φτιασίδωμα του χρόνου και της σκέψης… Παραθέτει γεγονότα, σκέψεις μέσα από το στρατόπεδο, χωρίς ίχνος διδακτισμού, χωρίς προσπάθεια μανιχαϊστική, οι καλοί ή κακοί… μας ανοίγει μια χαραμάδα, μια κλειδαρότρυπα να δούμε τι συνέβαινε εκεί μέσα… Κι επειδή δεν είναι ένα ιστορικό βιβλίο αλλά είναι ένα αντικείμενο από ένα υποκείμενο που βίωσε την πιο τραγική ιστορία του προηγούμενου αιώνα, ακόμα κι αν είσαι σκληρόκαρδο σκορόφιδο, σηκώνεται η τρίχα σου κάγκελο (ναι έχουμε και τρίχες…)
Δεν έχω λόγια, εννοείται πεντάρι ασυζητητί, σ’αυτά τα βιβλία δεν κρίνεις τη λογοτεχνική αξία του γράφοντος…
Ο άδειος τενεκές κάνει τον θόρυβο… κι έτσι φαίνεται στην εποχή μας, έχουμε αρκετούς ξεγάνωτους τενεκέδες με μπόλικο θόρυβο και βλέπουμε 20άρηδες, 30άρηδες, 40άρηδες να γράφουν την αυτοβιογραφία τους, τις μαρτυρίες τους, δίτομοι, τρίτομοι, επτάτομοι (Oh yes man, επτά τόμοι…) για να μάθουμε πως τον γέννησε η μάνα του, που πήγε νηπιαγωγείο, εάν τον έδειρε ο μπαμπάς του ή αν ο διπλανός του στο σχολείο τού έφαγε το κουλούρι… (εντάξει στο πιο δύσκολο μπορεί κάποιος να του έφαγε και την γκόμενα…)
Είναι προφανώς η εποχή στον δυτικό κόσμο που δεν γεννά μεγάλα γεγονότα κι έτσι ο κάθε πικραμένος νομίζει πως ό,τι γίνεται στον μικρόκοσμο της οικογένειας του είναι κάτι πολύ σημαντικό που πρέπει να το μάθει κι όλος ο κόσμος (του βάζεις την κλειδαρότρυπα στο μάτι, από την άλλη μπορεί να είναι και η εποχή των reality στα βιβλία…)
Υπήρχαν όμως κάποτε εποχές, που οι άνθρωποι που έγραφαν μαρτυρίες, αυτοβιογραφίες είχαν κάτι να πουν ρε φίλε… είχαν ζήσει γεγονότα, απευθύνονταν στο συλλογικό γίγνεσθαι, ήθελαν μέσω του προσωπικού να παραμείνει η συλλογική μνήμη…
Ένα τέτοιο βιβλίο είναι το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» του Λέβι… ένα από τα πρώτα βιβλία «λογοτεχνίας των στρατοπέδων συγκέντρωσης». Ο Πρίμο Λέβι αναφέρει την προσωπική του εμπειρία από το στρατόπεδο του Άουσβιτς, ένα βιβλίο γραμμένο στα 1947, όσο ακόμα οι μνήμες παραμένουν νωπές χωρίς το φτιασίδωμα του χρόνου και της σκέψης… Παραθέτει γεγονότα, σκέψεις μέσα από το στρατόπεδο, χωρίς ίχνος διδακτισμού, χωρίς προσπάθεια μανιχαϊστική, οι καλοί ή κακοί… μας ανοίγει μια χαραμάδα, μια κλειδαρότρυπα να δούμε τι συνέβαινε εκεί μέσα… Κι επειδή δεν είναι ένα ιστορικό βιβλίο αλλά είναι ένα αντικείμενο από ένα υποκείμενο που βίωσε την πιο τραγική ιστορία του προηγούμενου αιώνα, ακόμα κι αν είσαι σκληρόκαρδο σκορόφιδο, σηκώνεται η τρίχα σου κάγκελο (ναι έχουμε και τρίχες…)
Δεν έχω λόγια, εννοείται πεντάρι ασυζητητί, σ’αυτά τα βιβλία δεν κρίνεις τη λογοτεχνική αξία του γράφοντος…

Si c’est un Homme
By Primo Levi (1919-1987)

This the narrative of the author’s ordeal during his detention at the Auschwitz death camp from his arrest in February 1944 by fascist Italian militia.
To his liberation in January 1945 by the arrival of the Russian Army.

Much has been written about the Nazi death camps, but few books have been written by survivors. There were very few of them. From all Italian prisoners transferred to the camps, only about five percent succeeded in returning home.

Primo Levi’s survival can be considered a miracle, given the unspeakable cruelty of the circumstances. He tells us that he would not have survived the winter 1945 had he not been selected, as he was chemist by profession, to work in a laboratory in the adjacent rubber factory, and for the fact that in January 1945 the war came to an end when the Russian army bombarded the Concentration Camp and shortly afterwards liberated the prisoners.

The narrative of the arrest, the transport from Italy to Poland, in closed train wagons of thousands of prisoners, men, women, children and old people, for days and days, without food or drinking water, is in itself of unspeakable cruelty.

But the subsequent events are even worse when getting off the train; everyone was brutally separated, families, men, women, children. Everyone disappearing into the night in different directions, without a word of explanation or time to say a single word.

The winter in Poland is freezing. The prisoners were stripped naked, their heads shaved and then provided with some rags for clothing, personal names deleted and a serial number tattooed under the skin of the arm.

A person no longer existed. The prisoners were counted and called up by number.

Then they were packed into camp buildings, already housing thousands of prisoners.

The daily sufferings were extreme, the author remembers all the horrible details, but my vocabulary is too weak, emotions too strong.

Hunger, cold, work, humiliation, sickness.
Human relations that are no longer human.
The fight for survival is the survival of the fittest.
Everyone being desperately and fiercely on his own.

When new trains with thousands of prisoners arrived, the camp could not contain them all, selections were made, and the weak, ill, tired or worn were mercilessly eliminated, transferred to gas chambers and cremation ovens.

The narrative ends on the morning of January 1945, when the Russian army arrived at the camp.
This book was composed in the first few months after Levy's return, his memory tormented and urged him to write as long as he remembered all the atrocious details.

It was first refused by all the major editors, then edited in only 2500 units. When the editor closed up, the book disappeared and was forgotten.
Only in 1958 when the book was re-edited its success remained permanent to this date.

I am glad I came across this work, even if it hard to read. Emotionally difficult to digest.
It will remain forever in my memory.

It should be read by every politically conscious person as a reminder of what fascism will inevitably lead to, if it gains a foothold in any government, in any country.

A remarkable telling of the horror the Germans created at Auschwitz, and what was necessary in order to survive.

From the first arrival ... We have to form rows of five, with intervals of two yards between man and man; then we have to undress and make a bundle of the clothes in a special manner, the woolen garments on one side, all the rest on the other; we must take off our shoes but pay great attention that they are not stolen.

Many incredible reflective passages ...

... There is nowhere to look in a mirror, but our appearance stands in front of us, reflected in a hundred livid faces, in a hundred miserable and sordid puppets. We are transformed into the phantoms glimpsed yesterday evening.

... Nothing belongs to us anymore; they have taken away our clothes, our shoes, even our hair; if we speak, they will not listen to us, and if they listen, they will not understand. They will even take away our name: and if we want to keep it, we will have to find in ourselves the strength to do so

... Such will be our life. Every day, according to the established rhythm, Ausrücken and Einrücken, go out and come in; work, sleep and eat; fall ill, get better or die. ...And for how long? But the old ones laugh at this question: they recognize the new arrivals by this question. They laugh and they do not reply.

... already my own body is no longer mine: my belly is swollen, my limbs emaciated, my face is thick in the morning, hollow in the evening; some of us have yellow skin, others grey. When we do not meet for a few days we hardly recognize each other.

... In this place it is practically pointless to wash every day in the turbid water of the filthy washbasins for purposes of cleanliness and health; but it is most important as a symptom of remaining vitality, and necessary as an instrument of moral survival.

and finally ... The Germans were no longer there. The towers were empty. … The Lager, hardly dead, had already begun to decompose. No more water, or electricity, broken windows and doors slamming to in the wind, loose iron-sheets from the roofs screeching, ashes from the fire drifting high, afar.

This testimony demonstrates pure horror carried by a fine intelligence and strength, unbearably intolerable.
Primo Levi tells the things seen and felt without hatred or victimization with disturbing but strangely captivating accuracy.
What arouses interest here is this demonic machine in motion, this well-oiled Nazi system, and this blatant dehumanization in which vice, hierarchy, and the hunt for death persist.
To those who will say that reading this book is useless because they have had enough films, history lessons, various documentaries, and visits to memorials, I answer that yes, we must confront this human misery to face our condition. In addition to this story's integrity, the admirable Primo Levi delivers a refined analysis of the human spirit, its faults and possibilities, its instinct for survival, and our animality.
And if this book is essential today, it reminds us of what we can do to evoke our daily lousy behavior and posture as free women and men.

7/10 en 2012.
Al comentar el libro de El Pentateuco de Isaac, me “quejaba” de que mezclar campos de concentración y chistes de judíos daba un resultado poco serio. Para mi gusto. Juan (una amigo de ZonaEbook), que está muy puesto en el tema, me recomendó leer este.

Me ha sorprendido el tratamiento del libro. No enjuicia, no se ve ira contra sus captores, contra sus bárbaros carceleros. Sólo relata lo que le pasó, mezclado con sus pensamientos y sentimientos de una forma casi poética por momentos. Cuenta la vida de los prisioneros del campo, a los que casi no se les puede denominar ya como hombres.

No es un libro muy duro. Las atrocidades que se practicaron en muchos otros campos y que se han relatado múltiples veces, con detalles macabros incluidos, desgarran mucho más. Digamos que “Si esto es un hombre” te hace sentir el horror sin mostrártelo explícitamente en toda su crudeza.

Há demasiado tempo que tinha este livro na lista "a ler". É um livro essencial e devia ser lido por todos. Um testemunho real e sério do que se passou nos campos de concentração nazis.

Um relato que obriga a paragens e que impressiona pela dureza de tudo o que vai sendo descrito. Os sobreviventes nunca poderão ultrapassar o sofrimento e a crueldade que ali viveram.

É difícil aceitar que a humanidade possa ser capaz de tanta crueldade. É preciso que a história não se repita mas, infelizmente, em muitas partes do mundo, muitas vidas humanas continuam a ser tratadas como se tivessem menos valor que outras.

"Então, pela primeira vez nos apercebemos de que a nossa língua carece de palavras para exprimir esta ofensa, a destruição de um homem. Num ápice, com uma intuição quase profética, a realidade revelou-se-nos: chegámos ao fundo. Mais para baixo do que isto, não se pode ir: não há nem se pode imaginar condição humana mais miserável. Já nada nos pertence: tiraram-nos a roupa, os sapatos, até os cabelos; se falarmos, não nos escutarão e, se nos escutassem, não nos perceberiam. Tirar-nos-ão também o nome: se quisermos conservá-lo, teremos de encontrar dentro de nós a força para o fazer, fazer com que, por trás do nome, algo de nós, de nós tal como éramos, ainda sobreviva".

Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια εξαιρετικά «αντικειμενική» ματιά για τον τρόπο λειτουργίας των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Ο Levi αν και ήταν μέσα στο στρατόπεδο για πάνω από ένα χρόνο, κατάφερε να συγγράψει ένα έργο απαλλαγμένο από «παθιασμένο» λόγο. Είναι σχεδόν εκνευριστικό το πώς κατάφερε και περιόρισε σε μηδενικό βαθμό το μίσος του για ότι βίωσε και κατάφερε να δώσει μία περιγραφή των πραγμάτων σαν απλός παρατηρητής και όχι σαν έγκλειστος. Έτσι μπορεί κάποιος να καταλάβει από πρώτο χέρι πως λειτουργούσε το στρατόπεδο σε κάθε βαθμίδα του. Από το φαγητό, το ρουχισμό και τα ιατρεία, μέχρι την παραοικονομία που δημιουργήθηκε από τους ίδιους τους… μελλοθάνατους.
Μη νομίζει κανείς ότι δε θα έρθει σε δύσκολη θέση διαβάζοντας το. Όσα και αν διαβάσει ή παρακολουθήσει κάποιος, δε θα σταματάμε να εκπλησσόμαστε με τις θηριωδίες των SS και το τι μπορεί να κάνει ο άνθρωπος στον άνθρωπο…

Κλείνω με μία φράση από το βιβλίο:
«Ξέρετε πως λέμε το ποτέ στην αργκό του Λάγκερ; Αύριο το πρωί»…

Tenho pouco a acrescentar às imensas leituras que já foram feitas de “Se Isto é um Homem” (1947). Já Primo Levi, e Viktor Frankl em “Em Busca de Sentido” (1946), diziam ambos nada terem para acrescentar ao horror já conhecido dos campos de extermínio Nazi, mas isso não era verdade. As suas palavras foram importantes, e tenderão a ser cada vez mais importantes. À medida que vamos avançando no tempo, a tendência será para esquecer, como se vai vendo (ex. relato de viagem à Polónia de um grupo de judeus americanos em 2017). Estas obras devem figurar como leitura obrigatória, nem que seja parcial, nas escolas de toda a Europa.

[Publicado no VI com links: https://virtual-illusion.blogspot.com...]

Frankl e Levi escreveram as primeiras memórias publicadas de Auschwitz, com tons totalmente diferentes. Não por um ser austríaco e outro italiano, mas por um ser psicólogo e o outro engenheiro químico. O modo como olham o mundo, os detalhes em que se fixam, que analisam e escolhem discutir vai de encontro aos modos epistemológicos com que avaliam o real. Frankl, é só humano, só emoção e sentimento, tentativa de compreender a si e aos outros. Levi, é só estrutura, só análise e detalhe, tentativa de dar conta do funcionamento do sistema que regulava os campos internamente. Diferentes, mas imensamente relevantes, porque se complementam completamente.

Já li e vi muita coisa sobre os campos de concentração, mas ao ler Levi, percebi que ainda não tinha compreendido nada sobre a realidade dos campos de concentração Nazi, e mesmo sobre a governação Nazi. Pode parecer fastidioso o detalhe apresentado — sobre as regras, os hábitos, rotinas, afazeres, limitações, diferenças, imposições, condições, repetições, esperas, etc. — mas é esse mesmo detalhe que nos faz entrar pelo campo adentro e vê-lo, senti-lo como ele foi. Não porque me interesse senti-lo, mas porque esta descrição de Levi me mostra de forma efetiva a “Máquina” e o “Método” alemães. Neste registo não se fala dos fornos, nem das câmaras de gás, fala-se do funcionamento específico de um campo de concentração, do seu dia-a-dia, das divisórias sociais internas e da organização sistemática de tudo.

Aquilo que distingue o Holocausto de outros genocídios é o método. Nunca antes, nem depois, o ser humano construiu uma tal “máquina” de matar, e isso só foi possível pela força do método imposto ao estado, governo e militares. A ideia de raça pura e perfeita terá servido para conduzir os governantes alemães à obsessão com o método, tudo em busca da organização perfeita, impermeável a falhas, impermeável ao acaso e ao orgânico. Tudo era controlado, tudo era repetidamente controlado, para que nada falhasse. A organização era feita por humanos, mas de humano nada existia ali, apenas máquina, apenas sistema salvaguardado com redundância para eliminar o erro. Perfeitamente implementado, uma transposição perfeita do papel para o terreno. Insanamente perfeita.

Existia ainda um outro factor, responsável pela elevação da “máquina” a níveis de matança inauditos, o Ódio. Levi disse mais tarde, quando compararam a sua obra com o “Arquipélago Gulag” de Solzhenitsyn, que este se diferenciava do Lager de Auschwitz pela percentagem de mortos, 30% contra 90-98%. Esta diferença deve à máquina montada, sem dúvida, mas essa precisava de ser alimentada para chegar a estas percentagens, e a única forma de o fazer foi pelo ódio. Era preciso manter todos os envolvidos na estrutura motivados, com objetivos claros e concretos, com sensação de progresso e de contributo para o bem dos seus. Para tal todas as diferenças fisiológicas e culturais foram usadas como armas de lavagem cerebral — pelo cinema, jornais, livros, panfletos, às mãos de um dos mais maquiavélicos Ministros da Propaganda de sempre, Goebbels — para gerar o mais profundo Ódio aos judeus. Criou-se na mente dos militares e cidadãos a visão de estarem acima na escala social, e de os outros nem sequer pertencerem a tal escala. Por isso, havia um trabalho a fazer, e cada um precisava de dar o seu melhor para o levar até ao Final...

[Publicado no VI com links: https://virtual-illusion.blogspot.com...]

Nota GoodReads: Não sinto coragem para atribuir estrelas a um livro destes, não se aplicam.

Αριστούργημα! Ο Primo Levi αφηγείται την ιστορία του στο Άουσβιτς, με μια αξιοπρέπεια που με συγκλόνισε. Χωρίς μίσος, χωρίς πικρία βλέπουμε όσα είδε, ακούμε όσα άκουσε, νιώθουμε όσα ένιωσε, μαθαίνουμε όσα σκέφτηκε.
Στο τέλος, το επίμετρο αλλά και η συνέντευξη στον Philip Roth, φωτίζουν περισσότερο αυτόν τον άνθρωπο που δεν κουνάει το δάχτυλο, που δεν φωνάζει, ούτε σκορπά «κατηγορώ».

Η ποίηση αναβλύζει μέσα από τη γυμνή αλήθεια.

"Γράφω αυτό που δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν" .

کتاب اگر این نیز انسان است بدون شک اثر برجسته ای ایست ، نه به خاطرشرح فجایع جسمی که آشویتس یا دیگر اردوگاه های اجباری با قربانیان می کند ، بلکه این بار آقای پریمو لوی به گونه ای ملموس تمام بلاهایی را که آشویتس سر روح و روان قربانی می آورد را بازگو کرده .

پریمو لوی در کتاب معروف خود ، وقت خواننده را همانند کتاب های دیگر در این ژانر مانند نوع بشر ، با مشکلاتی مانند شپش یا کشتن آنها ، اسهال همیشگی ، بیماری و کار تلف نمی کند ، او در بیان مشکلات جسمی ، بیشتر از همه به گرسنگی می پردازد ، این که آلمانی ها با چه دقتی کالری لازم برای زنده بودن فقط برای یک روز را می دادند ، این که اگر کسی جیره غذای روزانه خود را به هر علتی از دست میداد ، شانس زیادی برای بقا نداشت ، گرسنگی ، گرسنگی لعنتی حتی یک دقیقه ساکنان آشویتس را رها نمی کرد و آقای لوی با چیرگی این حس را به خواننده انتقال داده .
اما مشکل وحشتناک دیگردر آشویتس سرمای وحشتناک زمستان لهستان بود ، دمای منفی بیست درجه و کار کردن روزانه با لباس پاره ای که برای پر کردن درزهای آن از کاغذ استفاده شده بود ، سرمایی که در خوابگاه و مثلا چیزی که به آن تخت می گویند نفوذ می کرد .

در این شرایط زندگی کردن چه بر سر روح و روان آدمی میاورد ؟

در حقیقت آلمان ها با قدرت برنامه ریزی بالای خود به گونه ا ی مراحل حضورقربانی در آشویتس را طراحی کرده بودند که در اولین لحظه ورود ، روح انسانی از بدن خارج می شد ، تقریبا تمام ساکنان که دارای زن یا بچه بودند می دانستند که خانواده آنها وارد آن اتاق های گاز شده و به صورت خاکستر خارج شده اند . انتخاب کسانی که می توانستند کار کنند مانند آقای لوی از مابقی ، فقط به اراده افسر مسئول در آن روز بستگی داشت ، کسی که خدا گونه تصمیم می گرفت چه کسانی زنده بمانند و اگر مانند آن افسر معروف در انتخاب سوفی ، حوصله شوخی داشت ، به مادری حق انتخاب می داد که کدام فرزند خود را زندگی بخشد وکدام را به اتاق گاز بفرستد !
آلمانی ها در گام نخست ، موی سر و بدن تمام ساکنان را می تراشیدند . فارغ از این که اهل کدام کشور یا پیرو کدام دین وعقیده باشند ، تمام ساکنان شبیه هم می شدند و جهان نه چندان کوچک آشویتس آفریده می شد . جهانی با ورودی انسان و خروجی خاکستر ، خدایان در این جهان بسیارند ، هر درجه دار آلمانی می تواند جان بگیرد و جان ببخشد و البته تعداد کسانی که جان می گیرند بسیار بیشتر است .
آقای لوی در این جهان ، انسانی منطقی ایست ، او دنبال دردسرنمی گردد ، به فکر فرار نیست که اساسا نازیها قدرت تفکر را هم از همه گرفته اند ، امیدی هم به زنده ماندن ندارد ، او روزانه زندگی را می گذراند ( شاید هم هر روز به خاکستر دود کش ها نگاه می کند و به این می اندیشد که خاکستر او کی در مزارع اطراف پخش می شود ) . اما نازی ها از همه آنها خونسرد تر و منطقی تر هستند ، منطق آنها ، انجام دادن وظیفه ای ایست که به آنها محول شده ، حتی اگر یک روز هم به پایان جنگ مانده باشد . هنگام نزدیک شدن روسها ، بیماران را که آقای لوی بیچاره هم بین آنهاست در آشویتس جا می گذارند و با لشکری از مردگان متحرک ( که تقریبا تمامی آنها در این راه پیمایی مرگ از پا در می آیند ) با همان نظم و روال آلمانی ( که الان سرمشق و الگوی جهان است ) به سمت آلمان عقب نشینی می کنند . اما آزادی حتی نزدیک هم نیست ، ساکنان آشویتس باید با سرما ، بیماری ، گرسنگی و انتظار بجنگند و صبر کنند تا روسها برسند . این ده روز زمان بسیار طولانی ایست و بسیاری از آنها از پا در می آیند تا روسها می رسند و هر کس دنبال زندگی خود می رود .
اما عفریت آشویتس و خاطرات آن دست بردار نیست ، هر کسی را به گونه ای دنبال می کند ، سوفی کتاب انتخاب سوفی را در آمریکا گریبانش را می گیرد و جناب لوی فرزانه را در تورینِ ایتالیا

n  "Pela primeira vez nos apercebemos de que a nossa língua carece de palavras para exprimir esta ofensa, a destruição de um homem."n

É difícil dar uma opinião sobre um livro destes. Se Isto é um Homem é um testemunho cru, sem floreados, poderoso e destruidor de qualquer romantismo que a nova sociedade possa ter relativamente ao que se passou nos campos de concentração. É difícil de mastigar, precisamente porque há livros que têm a obrigação de ser difíceis de engolir. Nunca mais somos os mesmos depois de ler Primo Levi. Se tivessem que ler apenas um livro sobre a Alemanha Nazi, seria este.

Poderia dizer muito mais sobre esta obra, mas não lhe faria justiça. Tenho a certeza, porém, que os primeiros versos que dão início a este livro mantém-se actuais, como uma maldição que vibra no nosso sangue, e nos relembra com dominante atenção, que se "vós viveis tranquilos / nas vossas casas aquecidas, / vós que encontrais regressando à noite / comida quente e rostos amigos: / considerai se isto é um homem (...)"