Demons

چند نظر شخصی و سلیقه‌ای
الف. ترجمه‌ی سروش حبیبی را بخوانید. فصلی از کتاب به دلایلی در چاپ‌های نخستین حذف می‌شود و بعد به کتاب اضافه شده است. با این وجود قبل از خواندن، انتهای کتاب را نگاه کنید و فصلی که پس از پایان رمان به کتاب ضمیمه شده است را ببینید. بهتر است این فصل را در موعد مقرر (فصل هشتم قسمت دوم) سر جای خود بخوانید. این نکته متاسفانه در ابتدای کتاب ذکر نشده است.
ب. اگر هیچ کدام از کتاب‌های داستایفسکی را نخوانده‌اید و می‌خواهید شروع کنید بهتر است با این کتاب شروع نکنید و بعد از خواندن چندین اثر دیگر او این رمان را بخوانید.
ج. اگر از من بپرسید که به خاطر نداشتن وقت و دلایل دیگر بین دو کتاب «ابله» و «شیاطین» فقط یکی را می‌توانید بخوانید من پیشنهادم به شما «ابله» است. هر چند من «شیاطین» را هم خیلی دوست داشتم.
********************************************************************************
من جن‌زدگان داستایفسکی را در ردیف سه یا چهار اثر ادبی بزرگ جهان: اودیسه، جنگ و صلح، دن کیشوت و نمایشنامه‌های شکسپیر، که قله‌های کوهسار بلند آفرینش ذهن آدمی هستند، می‌دانم. کتاب تعهد اهل قلم. آلبر کامو. مصطفی رحیمی. مقالات. ص 14 کتاب
***
بعضی دوستان بسیار عجیبند. طرفین هر دو می‌خواهند خون هم را بریزند و گوشت بدن هم را بجوند. تمام عمر بدین سان روزگار می‌گذرانند. اما جدایی از
هم را برنمی‌تابند. حتی می‌شود گفت که جدایی‌شان به هیچ روی ممکن نیست. ص 20 کتاب
انسان هر قدر نجیب‌تر باشد سر ضمیرش در آینه‌ی چهره‌اش نمایان‌تر می‌شود. ص 26 کتاب
ولی خوب، خورشید هم بی لکه‌های تاریکی نیست. ص 40 کتاب
اما کسی که مردم را نشناسد خدا را هم نمی‌شناسد. این را بدانید، هر قدر زبان ملت خود را کمتر بفهمید و هر قدر پیوندتان را با مردم بیشتر قطع کنید به همان اندازه اعتقادتان را به میهنتان از دست می‌دهید و آن وقت یا از خدا بر می‌گردید یا به آن بی اعتنا می‌شوید. ص 56 کتاب
خدا همان درد وحشت از مرگ هست. هر کس بر درد و ترس پیروز شود خدا خواهد شد. آن وقت نو است زندگی و انسان نو است، و همه چیز نو خواهد بود. ص 161 کتاب
همه‌ی غصه‌های این دنیا و همه‌ی اشک‌های این دنیا، سرچشمه‌ی شادی ماست. وقتی آنقدر اشک ریختی که خاک زیر پایت را تا عمق نیم آرشین خیس کنی، همه‌ی لذت‌های دنیا را یکباره خواهی چشید و دیگر رنگ غم را نخواهی دید. ص 202 کتاب
انسان هر چه سیاه‌روز‌تر باشد، یا قومی هر قدر زیر پا افتاده‌تر و بینواتر باشند، امید اجر اخروی و رویای بهشت در دلشان ریشه‌دارتر است. ص 261 کتاب
اگر شما گیوتین را به جلو صحنه آورده‌اید و آن را با این شادمانی و افتخار افراشته‌ و به آسمان رسانده‌اید فقط برای این است که بریدن سر از همه کار آسان‌تر است و پروردن اندیشه در سر از همه کار دشوارتر. ص 295 کتاب
من خوب می‌فهمم که چرا ثروتمندان روس مثل سیل به خارج کوچ می‌کنند و این سیل سال به سال شدیدتر می‌شود. غریزه است دیگر! وقتی کشتی‌ای غرق شدنی باشد موش‌ها پیش از همه آن را حس می‌کنند و از آن می‌گریزند. ص 505 کتاب
تقویم‌ها همه دروغ می‌گویند... زندگی از روی تقویم لذتی ندارد. ص705 کتاب
خواندن کتاب و صحافی کردن آن دو مرحله‌ی متمایز رشد جامعه است، آن هم دو مرحله‌ی مهم! اول مردم به خواندن کتاب عادت می‌کنند. همین پیدا شدن عادت به خواندن، قرن‌ها وقت لازم دارد. در این دوره با بی‌مبالاتی با کتاب رفتار می‌کنند و آن را با خشونت به گوشه‌ای می‌اندازند زیرا آن را چیزی نمی‌دانند که قابل توجه باشد. کتاب را زمانی صحافی می‌کنند که به آن احترام بگذارند. یعنی وقتی که نه فقط از مطالعه‌ی آن لذت ببرند بلکه به آن اهمیت بدهند. نه فقط شهر ما بلکه به طور کلی روسیه هم هنوز به این مرحله نرسیده. اروپا غیر از اینجاست. اروپا مدت‌هاست به این مرحله رسیده! ص 784 کتاب
من گمان می‌کنم که در این حال انسان باید تولید مثل را تعطیل کند. جایی که انسان به مقصود رسیده باشد اولاد برای چه؟ رشد چه معنی دارد؟ در انجیل گفته شده است که در روز رستاخیز تولد نخواهد بود. و انسان‌ها به فرشتگان خدا شبیه خواهند بود. ص 801 کت��ب
داستان کوزه‌ی پیامبری را به یاد دارید که بال فرشته‌ای آن را انداخت و او به حالت خلسه رفت و تمام بهشت را سیر کرد و با فرشتگان حرف زد و چون برگشت آب هنوز فرصت ریختن از کوزه را نیافته بود؟ این همان هماهنگی و صفای ابدی است که شما می‌گویید. ص 801 کتاب
دوستان من، خدا برای من حقیقتی حیاتی است زیرا تنها وجودی است که می‌شود با عشقی مطلق و ابدی دوستش داشت. ص 896 کتاب
انسان باید بسیار بیش از آنکه به سعادت خود واقف است بداند و هر لحظه باور داشته باشد که جایی هست که سعادت کامل و صفای بی‌غش برای همه کس و همه چیز هست... چکیده‌ی قانون هستی انسان فقط آن است که انسان پیوسته بتواند در برابر بی‌نهایت بزرگ گردن تسلیم خم کند. اگر انسان از بی‌نهایت بزرگ محروم گردد دیگر زندگی معنایی نخواهد داشت و انسان در نا امیدی تباه خواهد شد. صفحات 897 و 898 کتاب
این را هم بگوییم که دشمنی کهنه‌ی داستایفسکی با تورگنیف در صورت مضحک و نفرت انگیز «نویسنده‌ی عظیم‌ الشان» کارمازینف نمایان است. تورگنیف زمانی در بادن با دادن القاب تمسخر آمیز «میهن پرست متعصب» و «مسیحی پارسا» به داستایفسکی اهانت کرده بود و داستایفسکی با این کاریکاتور از او انتقام گرفته است. «نقدی بر شیاطین». ص 1019 کتاب

I have a deep appreciation for classic literature (and for Fyodor Dostoevsky), but this particular piece nearly put me to sleep.

Fyodor Dostoyevsky’s portrayal of human nature is so idiosyncratic that he simply can’t be surpassed by anybody in this art.
There always are some fashionable ideas and human beings, who can’t think indepedably, prefer to follow this fashion blindly and those people are eventually used by the others… They just become cat’s paw.

And you know it all comes from that same half-bakedness, that sentimentality. They are fascinated, not by realism, but by the emotional ideal side of socialism, by the religious note in it, so to say, by the poetry of it… second-hand, of course.

They are hollow men, men of paper but united, they turn into a disturbed wasp nest or a skein of venomous snakes…

Men made of paper! It all comes from flunkeyism of thought. There's hatred in it, too. They'd be the first to be terribly unhappy if Russia could be suddenly reformed, even to suit their own ideas, and became extraordinarily prosperous and happy. They'd have no one to hate then, no one to curse, nothing to find fault with. There is nothing in it but an immense animal hatred for Russia which has eaten into their organism…

He who can’t find his place in the sun always ends up trying to destroy the world…

"Si usted supiera, Sónechka, cuánto cuesta ser escritor, es decir, ¡cargar con la suerte del escritor! Mire usted: yo estoy seguro de que si dispusiese para escribir una novela, de dos a tres años —lujo que pueden permitirse Turguéniev, Gonchárov y Tolstoi— me saldría una obra de la que se hablaría aún pasado un siglo.”

Con esa carga de preocupación que en una carta Dostoievski le escribe a su sobrina, Sofía Aleksándrovna Ivánovjmir, en agosto de 1870 antes de comenzar a escribir Los Demonios nos muestra al autor comprometido en escribir una novela que haga sacudir a la sociedad y a los estratos literarios de su época. ¡Cuán equivocado estaba! Si supiera la vigencia que tiene esta novela hoy en día por los temas que plantea… Sucedió exactamente lo que deseaba en ese siglo del que habla. Vaya que lo logró. Leer Los Demonios es sin ningún lugar a dudas, adentrarse en una de las más controversiales novelas que ha dado la literatura no sólo por lo que significó en sus tiempos, sino también por lo que Dostoievski logro, nada menos que anticipar el advenimiento de todos los grupos revolucionarios de la década del ’70, en el siglo siguiente y me atrevería a ir más allá: a grupos de fanatismo basado en la fe a partir sucesos como el del ataque a las Torres Gemelas, perpetrado por Al Qaeda en 2001, o yendo más allá aún, visible hoy en el grupo ISIS.
Fuertemente criticado por la sociedad literaria rusa en sus tiempo, Dostoievski mantuvo su posición, indicando que escribiría su libro “con fuego”, aunque lo acusaran de retrógrado. Es que en realidad, él comenzó a pertrechar el argumento de su libro a partir de un verdadero grupo nihilista (y aquí hacemos mención del término por primera vez), comandado por el revolucionario Sergéi Necháiev que alrededor de 1849 manda a asesinar a Ivanov, uno de sus miembros más por desobedecer sus órdenes que por soplón.
Este hecho ordena las ideas de Dostoievski para darle vidas a cuatro de los personajes más malvados, perversos y peligrosos que podamos encontrar en sus novelas. Y, ¿por qué digo esto? Básicamente, porque en sus otras novelas, encontramos tal vez un solo personaje que posee estas características. Podríamos citar al Príncipe Valkosvski de la novela Humillados y Ofendidos, en menor medida al pintoresco Fomá Fomich de Stepanchikovo, el problemático padre adoptivo de Arcadio Dolgoruki en El Adolescente y en cierto modo a Parfión Rogozhin en El Idiota.
Pero aquí la cosa tiene otro tenor cada uno de los cuatro personajes centrales, Piotr Stepánovich Verjovenski, el líder y revolucionario y sobre quien gira la mayor parte de la historia, Nikólai Vsevolódovich Stavroguin, volátil y violento, Alexéi Nilich Kirilov, nihilista y existencialista puro y Shátov, el estudiante de ideales inalterables en búsqueda de Dios.
Dostoievski maneja la novela a dos niveles. Por un lado, encontramos la conflictiva relación de Stepan Trofímovich Verjovensky (padre de Piotr Stepánovich) y Várvara Petrovna Stavroguina (madre de Nikolai Stavroguin). Ellos representan las generaciones anteriores, que aunque mayores de edad no son menos complejas en sí que las de los jóvenes. Relaciones de veinte años que a lo largo de la novela adquirirán distintas transformaciones hasta eclosionar en un final totalmente distinto al que leemos en las primeras páginas.
El segundo nivel es el de los jóvenes entusiastas ya enumerados previamente. Aquí nos encontramos con distintas personalidades que chocarán entre sí y que formarán gran parte de la trama argumental dispuesta por Dostoievski quien siempre, como creador de la en sus novela polifónica según el genial teórico Mijaíl Bajtín, se hace a un costado dejando que sus héroes lleven adelante la historia cada uno con la defensa de “su” idea.
El principal personaje por el que giran la mayoría de los acontecimientos es Piotr Stepanovich Verjovenski. Con poco sentido de la sensibilidad y bastante inhumano por momentos, su único motivo en la vida es lograr poner en funcionamiento "su causa", su revolución y para ello utilizará todos los recursos y que tenga a mano. Su idea de la revolución está formada hace mucho y la tiene muy estudiada. Para él es tan clara como el agua. Creo que todo el meollo de su doctrina hace eclosión en un capítulo clave, al final de la segunda parte en donde Verjovenski le expone a Stavroguin lo que persigue para poner en marcha su golpe revolucionario:

"Escuche. Para empezar provocamos una revuelta —Verjovenski siguió diciendo nerviosamente, agarrando continuamente a Stavroguin de la manga izquierda—. Ya se lo he dicho: llegaremos hasta la plebe. ¿Sabe que ya tenemos una fuerza enorme? Nuestra gente no es sólo la que mata e incendia, la que emplea armas de fuego al estilo clásico o muerde a sus superiores. Ésos sólo son un estorbo. Sin obediencia, las cosas no tienen sentido para mí. Ya ve que soy un pillo y no un socialista. ¡Ja, ja! Escuche, los tengo a todos ya contados: el maestro que se ríe con los niños del Dios de ellos y de su cuna es ya de los nuestros. El abogado que defiende a un asesino educado porque éste tiene más cultura que sus víctimas y tuvo necesariamente que asesinarlas para agenciarse dinero también es de los nuestros. Los escolares que matan a un campesino por el escalofrío de matar son nuestros. Los jurados que absuelven a todo delincuente, sin distinción, son nuestros. El fiscal que tiembla en la sala de juicio porque teme no ser bastante liberal es nuestro, nuestro. Los funcionarios, los literatos, ¡oh, muchos de ellos son nuestros, muchísimos, y ni siquiera lo saben! Además, la docilidad de los escolares y de los tontos ha llegado al más alto nivel; los maestros rezuman rencor y bilis. Por todas partes vemos que la vanidad alcanza dimensiones pasmosas, los apetitos son increíbles, bestiales… ¿Se da cuenta de la cantidad de gente que vamos a atrapar con unas cuantas ideíllas fabricadas al por mayor? Cuando me fui al extranjero hacía furor Littré con su teoría de que el crimen es demencia; cuando he vuelto ya no es demencia, sino sentido común, casi un deber y, cuando menos, una noble protesta. «¿Cómo no ha de matar un hombre educado si necesita dinero?». Pero esto no es más que el principio. El Dios ruso ya se ha vendido al vodka barato. El campesinado está borracho, las madres están borrachas, los hijos borrachos, las iglesias vacías, y en los tribunales lo que uno oye es: «O una garrafa de vodka o doscientos latigazos». ¡Oh, que crezca esta generación! ¡Lo malo es que no tenemos tiempo que perder; de lo contrario habría que permitirles emborracharse aún más! ¡Ay, qué lástima que no haya proletariado! Pero lo habrá, lo habrá. Todo apunta en esa dirección…"

Nikolái Stavroguin es otro personaje complejo, también ambiguo en lo que a bien y mal concierne. Una persona de costado malévolo y sin escrúpulos, a punto tal que decide casarse con María Timofeievna Lebiadkin sin entender nadie el por qué de semejante decisión, teniendo en cuenta las imposibilidades mentales de ella. Para complicar las cosas, juega a dos puntas con los sentimientos de Lizaveta Nikolaievna. Siempre saca jugo y partido de las reuniones secretas que hace el grupo nihilista y busca siempre su tajada, su oportunidad para beneficio propio. Su poco interés por la ética y la moral hará que se involucre en un acto de extrema bajeza, incluido en un capítulo que Dostoievski sacó seguramente para no tener inconvenientes, puesto que trata del abuso y la violación de Matriosha, una niña de once años. Esto será editado muchos años más tarde, tanto como un apéndice del libro como también aparte en un librito llamado "La confesión de Stávroguin" (he hecho mi reseña en goodreads para quien quiera leerla). En el mismo, entran en juego la culpa, la soberbia, Dios y su incapacidad para escapar a lo abyecto de tamaño crimen.

El caso de Kirilov es uno de los más emblemáticos del libro por su gran pensamiento filosófico acerca de Dios. De su no existencia sobre todo. Recordemos que este libro es uno de los preferidos de Albert Camus, quien, en su libro "El mito de Sísifo", le dedica un capítulo especial a Kirilov utilizando como tema central el absurdo, el suicidio y Dios. Es que la cuestión de la ausencia de Dios es parte de ese nihilismo que será tomado por Friedrich Nietzsche para desarrollar su teoría filosófica sobre la "muerte de Dios" a partir de la destrucción de sus valores. En cierto modo, Kirilov "juega " a ser Dios a partir de su idea del suicidio cuando le dice al narrador de la historia, Antón Lavrentievich:

..."La vida es dolor, la vida es terror y el hombre es desdichado. Ahora todo es dolor y terror. Ahora el hombre ama a la vida porque ama el dolor y el terror, y ahí está todo el engaño. Ahora el hombre no es todavía lo que será. Habrá un hombre nuevo, feliz y orgulloso. A ese hombre le dará lo mismo vivir que no vivir; ése será el hombre nuevo. El que conquiste el dolor y el terror será por ello mismo Dios. Y el otro Dios dejar�� de serlo.
—Entonces, según usted, ¿ese otro Dios existe?
—No existe, pero es. En la piedra no hay dolor pero sí lo hay en el horror de la piedra. Dios es el dolor producido por el horror a la muerte. Quien conquiste el dolor y el horror llegará a ser Dios. Entonces habrá una vida nueva, un hombre nuevo, todo será nuevo."

Finalmente, tenemos al estudiante Iván Pavlovich Shátov, quien para mí es el que más arraigados tiene sus ideales. Aún más que Verjovenski, ya que lo veo como una personaje con los pies sobre la tierra, consciente de cual es su papel dentro de lo que le toca vivir, sobre todo casi al final de la novela, a partir de un hecho que no voy a comentar para no incurrir en el spoiler, teniendo en cuenta que siempre habrá personas interesadas en leer este libro maravilloso. La esencia de Shátov es la de una hombre en constante búsqueda de Dios, teniendo en cuenta que su punto de apoyo es la total defensa del pueblo ruso. Esto queda plasmado en sus diálogos con Stéfan Trofímovich y con Nikolai Stávroguin. Extraigo un par de ellos:

“A ustedes no les bastó con dar esquinazo al pueblo; ustedes lo trataron con repugnante desprecio; y sólo porque entendían por pueblo únicamente al francés, mejor dicho, el parisiense, y les daba vergüenza que el pueblo ruso no fuera como él. ¡Eso es así! ¡Y quien no tiene pueblo, no tiene Dios! Que quede claro que aquellos que se alejan de su pueblo también se alejan de la fe paterna y acaban siendo ateos o indiferentes. ¡Digo la verdad! Está demostrado. ¡Es la razón por la cual todos ustedes, y ahora todos nosotros, somos viles ateos o simple canalla depravada y escéptica!”
Un pueblo de veras grande no puede resignarse a desempeñar un papel de segundo orden en la humanidad, ni siquiera de primer orden, sino sola y exclusivamente el primer papel. Cuando el pueblo pierde esa fe deja ya de ser pueblo. Pero como la verdad es una y, por lo tanto, sólo uno de los pueblos puede tener al Dios verdadero, aun si los demás tienen sus propios dioses, grandes e individuales. El único pueblo «portador de Dios» es el pueblo ruso, y…, y… ¿me tiene usted, Stavroguin, por un tonto tan prudente —de pronto se revolvió con furia— que ni siquiera sé si mis palabras de ahora son los consabidos e insulsos lugares comunes que se trasiegan en los círculos eslavófilos de Moscú, o son, por el contrario, una palabra nueva, la última palabra, la única palabra que lleva a la regeneración y la salvación y…, y…?”

Es impresionante cómo Dostoievski va delineando con pinceladas la profunda y compleja psicología de cada personaje, porque no se queda atrás ya que además de estos personajes nos encontramos con la más variada fauna humana a lo largo de toda la historia. Todos ellos tienen mucho que ver a medida que uno lee el libro. Uno de ellos, el escritor Karamzínov, es en realidad una ácida y despectiva caricatura de Iván Turguéniev, quien tuvo grandes disputas con Dostoievski a partir de la diferencia de ideales que profesaban. Era una época en que la sociedad (y los intelectuales) se dividían entre los eslavófilos, quienes defendían a ultranza la idiosincrasia rusa y los occidentalistas, que se inclinaban a todas las tendencias de Europa. Dostoievski tuvo un feo cruce con Turguéniev en Baden Baden, durante su exilio, donde se acusaron mutuamente. La relación nunca fue buena. Realmente en Los Demonios ridiculiza a Turguéniev sin miramientos.
Hay muchos personajes más. Además de María Timofeievna Lebiadkina, encontramos a Fedka, el presidiario, un auténtico asesino suelto por las calles de Skvoreshniki, que es donde sucede esta historia, Lizaveta Nikolaievna, que tendrá dividida su atención entre Nikolai Mavriki, su eterno enamorado, Varvara Petrovna y el propio Stávroguin, también encontramos a Daria Pavlona, el alcohólico General Lebiadkin, un ser realmente abominable, a Virguinski, el huésped del grupo nihilista junto con su esposa, Arina Projorovna, la partera, el taimado Liputin, traicionero y capaz de vender a su madre, a Liamshin, “el conocedor del pueblo”, la gobernadora Yulia Mijailovna y su marido Von Lembke y otros personajes secundarios que funcionan como satélites de los principales.

Realmente, un libro impresionante, único, de una factura brillante, con giros de tuerca propios de Dostoievski, con exposición de temas que hoy siguen teniendo vigencia, personajes de costados psicológicos inesperados por momentos y una historia muy bien lograda como sólo él podía crear. Luego de haber leído absolutamente la totalidad de sus cuentos, La Casa de los Muertos y todas las novelas, dejo para lo último, el libro que casualmente escribió al final de su vida y que con seguridad fue, es y será el más glorioso de su obra y de la literatura universal: Los Hermanos Karamazov.

Popular Culture: An Alphabetical Contempt. a) Let’s not mince words. All populist entertainment is repulsive, useless, dangerous and witheringly anti-intellectual. b) Except maybe Doctor Who. But that’s hardly Beckett, is it? c) I first became an intellectual snob in my late teens. I witnessed first hand the slow declension of burgeoning intellects through a routine of television, video games and a fear of reading books. d) How did I escape this declension? e) I learned words like declension. I started to read books. After a decade of unbridled virtual hedonism I crushed Sonic the Hedgehog to death with The Brothers Karamazov. f) It’s not hard to respect difficult art and escape the self-perpetuating loops of populist cliché. You don’t have to read broadsheets. You don’t have to speak eloquently about anything with intellectuals. Who cares about all that bulldash, the haw-hawing in ginsenged dining rooms? g) All you have to do is read, watch, listen. h) I spent four years thinking Green Day made the greatest music in the universe. One day, I heard some Stravinsky and burst into tears. i) Does this make me a pompous girlie-man? j) No. k) Or yes. l) I surprised myself by tackling Dostoevsky novels and finding them relevant to my own life, psychology, etc. m) So it all became clear. The only way to grow as a human being through art is to confront difficulty, to embrace difficulty, and be pleasantly surprised when that effort translates into bliss. n) This isn’t a homily, it’s an anecdote. But I truly believe people who hide in dreary commercial art are betraying their capacity to think and improve and understand. o) Everything.

The mystery of the appearance of a new being; it’s a great and inexplicable mystery', Shahtov mumbled incoherently, stupefied and enraptured. ‘There were two people, and all of a sudden there’s a third being, a new spirit, whole and complete, such that no human hands could ever create; new thought and new love; it’s frightening, actually…There’s nothing greater on earth!

Thoughts and notes in the meantime got lost in the chaos of life, but not the imprint this masterpiece left on me, nor the truth of this observation on the miracle that is the birth of a child.

شکسپیر جایی نوشته بود که: «جهنم خالی است و تمامی شیاطین در اینجا هستند.»
استیون کینگ‌ در رمان درخشش نوشت: «هیولاها واقعی هستند. ارواح نیز همینطور. آن‌ها درون ما زندگی می‌کنند، و بعضی اوقات برنده می‌شوند.»
داستایفسکی هم ادعا می‌کند که:‌ «شیاطین وجود دارند. در این شکی نیست. اما درک ما از آنها بسیار مختلف است.» در رمانی که به گفته خودش به بزرگ‌ترین مشکل زمانه‌ش در آن پرداخته است.

کامو نویسنده محبوب بنده جن‌زدگان را در ردیف سه یا چهار اثر ادبی بزرگ جهان که قله‌های کوهسار بلند آفرینش ذهن آدمی هستند، می‌دانست. او در جای دیگری از مقاله‌ش در باب داستایفسکی در کتاب تعهد اهل قلم می‌گوید: «زیرا دنیای ما یا باید بمیرد یا به او حق بدهد. و چه این جهان بمیرد، چه تولدی دیگر یابد، در هرحال کار داستایفسکی موجه است.» کامو بعدها نمایش‌نامه‌ای از این رمان محبوبش با همین عنوان اقتباس کرد و بعد از خواندن رمان به وضوح می‌توانم تصور کنم که چرا کامو این رمان را مثل یک صحنه نمایش و تئاتر دیده، چون هیچ حالتی دیگر برای بودن در صحنه این رمان وجود ندارد و تنها در ورود به جهان آن به سالن نمایش منجر می‌شود. شیاطین به مانند ابله و برادران کارامازوف رمانی بسیار پرحجم و جزئیات بوده با توصیفات زیاد. در شیاطین رویداد‌ها بسیار غیرمنتظره‌تر از دو عنوان دیگر هستند. به طوری که خواننده تا پایان هر صحنه هیچ ایده‌ای از وقوع اتفاقات ندارد. در زمانی که وارد دنیای کتاب شویم و تا لحظه پایان هیچ پیش‌بینی‌ای از سیر و روند کتاب نداریم. اما زمانی که به انتهای کتاب می‌رسیم، با خودمان فکر می‌کنیم که بله! این داستان هیچ راهی جز پایان فعلی‌اش نداشت و تمامی مسیرها به اینجا ختم شده بود. در شیاطین نیز اوج شخصیت‌پردازی در ادبیات نمایان شده است و شخصیت‌هایی به شدت به یاد ماندنی در ذهن ما ساخته خواهند شد که بعضی از آن‌ها حالات تکامل‌یافته شخصیت‌های دیگر داستایفسکی در رمان‌های جنایت‌و‌مکافات و ابله هستند. از شخصیت‌های مهم داستان می‌توان به ستاوروگین، شاتوف و کیریلوف اشاره کرد. در مورد رفتار و حرف‌های هر یک از این شخصیت‌ها می‌شود ساعت‌ها به گفتگو پرداخت و خسته نشد. شاتوف شخصیتی است که از حیث چهره بسیار به مانند چهره خود داستایفسکی توصیف می‌شود و حتی در صحنه‌ی تولد کودکش نیز تمامی احوالاتی که برایش در نظر گرفته شد،‌ حس و حالاتی است که داستایفسکی در زمان تولد بچه‌ی اولش داشت. کاری که داستایفسکی بارها و بارها انجام داده و هربار نشان داده که با اینکه از منظر متفاوتی نسبت به تورگنیف و تولستوی به توصیف می‌پردازد، اما در فضاسازی صحنه‌اش استادانه عمل می‌کند. مانند توصیفات احوالات صحنه‌ی اعدام در ابله که باز از تجربه‌های خودش گرفته شده بود و مثال‌هایی دیگر. شخصیت ستاوروگین که اصلی‌ترین شخصیت داستان بوده و در بیشتر اوج و خروش‌های داستان حضور می‌یابد و فضا را ملتهب می‌کند نیز از مهم‌ترین نمونه‌های شخصیت پردازی است. شخصیتی که در بهترین فصل کتاب و اوج این نمایش یعنی فصل "در نزد تیخون" به دیدار کشیشی می‌رود و عمیق‌ترین مکالمه این تئاتر را رقم می‌زند. شخصیتی که جریان و هاله‌ی شیطانی‌ای که در دورش قرار گرفته موجب دگرگونی دیگر شخصیت‌های داستان می‌شود. در آخر کیریلوف که شخصیت همیشه غرق در پندار و اندیشه داستان است. کسی ‌که مدام در فکر فرو رفته است و شب‌ها خوابش نمی‌برد و تا صبح به پرسه زدن می‌پردازد. شخصی که وجهه و دریچه‌ی مفهوم "خودکشی" را به این رمان باز می‌کند و گسترش می‌دهد و رفتاری به مانند کودکان معصوم دارد. شخصیتی که گرفتار نوعی نهلیسیم شده است اما به مانند شخصیت بازارف در پدران و پسران اثر تورگنیف به بشر و انسانیت خیانت نمی‌کند. مانند صحنه‌ای که کشتن دیگر انسان‌ها را نفی می‌کند.


شیاطین مانند دیگر رمان‌های داستایفسکی پر از مکالمات فلسفی و بحث‌برانگیز است، مثل همیشه روان‌کاوی شخصیت‌ها در اوج و نزدیک‌ترین حالت به آن‌ها انجام می‌گیرد، پر از پرسش در مورد وجود خدا و مسائلی مانند خودکشی و زندگی و رستگاری بشر است. پر از شر و لغزش در ایمان است و اعمال وحشتناک، با این حال مثل همیشه ما شخصیت‌ها را درک و در بعضی موارد برایشان دلسوزی می‌کنیم. علاوه بر تمام این موارد نقد جامعه و عقاید سیاسی آن زمان جامعه‌ش نیز زیر تیغ قلم داستایفسکی رفته و بر فراز این موارد شخصیت‌هایی از این رمان بر اساس یک رخداد واقعی و شخصیت‌های واقعی نوشته شده‌اند. صحنه‌های کتاب وضوح همیشگی خود را دارند و مثل همیشه داستایفسکی یقه ما را می‌گیرد و درون صحنه می‌کشد و ما یک تماشاگر نامرئی هستیم. در بعضی صحنه‌ها این‌قدر جزئیات ملموس و زیاد می‌شود که لحظه‌ای هاله‌ی نامرئی بودن شما محو می‌شود و در یک آن حس می‌کنید که دیگر هاله‌ای بین شما و شخصیت‌های داستان وجود ندارد. شما درون صحنه قرار دارید و ممکن است از هراس و دلهره کتاب را ببندید.
مکالمات و پرسش‌هایی که داستایفسکی مطرح و در پرداخت آن به صورت خاص همیشگی‌اش به آن‌ها پاسخ هم می‌دهد، بسیار عمیق بوده و در ذهن آدم نفوذ م��‌کنند. همانطور که کامو می‌گوید او در ما قریحه روشنگری را بیدار می‌کند. یکی از پرسش‌های مهمی که در کتاب در وجهه‌ی سیاسی و اجتماعی آن مطرح گردید این بود که آیا به نام یک هدف متعالی می‌شود دست به جنایت و کشتار زد؟ چیزی که من به کرات با آن مخالف بودم و همیشه با خودم فکر می‌کنم که مهم نیست که یک هدف چقدر متعالی و آرمانی باشد، جنایت مثل توفانی پرخروش آن را از تو ویران می‌کند. و این فکری است که احتمالاً سال‌های سال مثل کیریلوف در گوشه اتاقم به آن فکر کنم و برایش راه‌حل آنچنانی هم نیابم. مثل آن صحنه‌ای که شیگالی‌یوف در فکر اصول انجمن‌شان بود و گفت: «کارم را از آزادی بی‌حد شروع کردم و به استبداد بی‌انتها رسیدم.» و شاید آزادی نباید مطلق شروع شود و درست است که انسان آزاد آفریده شده است، اما زنجیر‌هایی نامرئی ما را به تکه سنگ‌هایی میخکوب کرده‌اند.
شیاطین به گونه‌ای تراژدیک‌ترین اثر داستایفسکی است. پر از جنجال و صحنه‌های پر شور و شر و شخصیت‌هایی که به مانند جن‌زدگانی در آن در حال دویدن هستند و این تب‌و‌تاب و دویدن و خروش را انگار پایانی نیست و همانطور که شعری از پوشکین در ابتدای کتاب نقل شده است: «هرچه می‌جوییم، راه پیدا نیست.
گم‌شدگانیم، چاره چیست؟
پیداست که ابلیس به صحرامان کشانده است
سرگردانی‌مان از این است
...»
شعری که در هنگام باز شدن کتاب برای شما یک معنی دارد و در هنگام بستن کتاب و دوباره خواندنش معنایی کاملاً متفاوت، به‌خاطر زندگی‌ای چندماهه در شهری پر از آشوب و نظاره‌گر بودن رویداد‌های ناگهانی آن در بستر یک تماشاگر.


در پایان چند نکته مهم در باب خواندن این کتاب:

در چه حالتی این کتاب را به شما پیشنهاد می‌کنم؟ در صورتی که از خواندن آثار حجیم داستایفسکی مانند ابله و برادران کارامازوف یا حتی جنایت و مکافات، لذت بسیار برده‌اید و توصیفات و جزئیات زیاد با اینکه خوانش کندی را رقم زدن اما باعث بی‌حوصلگی و خستگی‌تان نشده باشد.

در یکی دیگر از ریویو‌ها ذکر شده بود اما تکرارش شاید لازم باشد: توجه داشته باشید که یکی از فصل‌های کتاب به عنوان "در نزد تیخون" که در صفحه ۹۱۹ کتاب نشر نیلوفر واقع شده است باید پس از صفحه ۵۸۵ خوانده شود.

“Strike me dead, the track has vanished,
Well, what now? We’ve lost the way,
Demons have bewitched our horses,
Led us in the wilds astray."
A. Pushkin.

This poem by Alexander Pushkin, quoted in the epilogue, provides an excellent preamble to the story. Devils or also called Demons or Possessed, is Dostoevsky's platform to address political and moral nihilism of his day. Dostoevsky saw the damage both these concepts were doing to society. Political nihilism was paving the way to the destruction of the established structure of governance while moral nihilism was unsettling the established conventional behaviors and beliefs. Dostoevsky was not a prig, but he was an anti-nihilist. He saw nihilism as a dangerous concept that will destruct the future of Russia.

Dostoevsky was a believer, but he was liberal minded toward the atheists. However, he was positively antagonistic towards nihilism as can be observed in the story. He was cynical towards these moral and political nihilists and saw them as misguided enthusiasts whose idea of reform was the destruction of established political and social institutions along with the accepted social values and principles. To Dostoevsky, they were the seeds of anarchy.

Dostoevsky employs five main characters to weave his story and establish his point. We first meet Stepan Trofimovich, a liberal idealist. He was once a celebrated professor whose liberal ideas have unwittingly contributed to the cultivation of nihilism in his younger audiences. His liberal ideas take root in both his son, Pyotr, and Nikolai Stavrogin, the son of his benefactress. Stepan plays a large role in the story, both seen and unseen. His liberal ideas go through the test of time and Dostoevsky shows that the aged Stepan doesn't share the same views as the young Stepan. And what is more? Dostoevsky also shows that while both Stepan’s "students", Pyotr and Nikolai, embrace nihilistic ideals, their convictions differ from one another.

Nikolai Stavrogin is the chosen hero of the story. He is an intelligent, handsome, strong, and fearless atheist, who, though outwardly refined, is morally decayed with his nonbelief in good or evil. Dostoevsky portrays Nikolai with such a psychological intensity exposing the innermost cruelty of a man of intellect. Both Pyotr Stepanovich and Ivan Shatov, the two conflicting characters, are disillusioned by Nikolai. Pyotr sees him as the perfect figurehead for a socialist revolutionary movement, and he tries to lure Nikolai to his camp. Shatov sees him as one who can inspire Russia to a "Christian regeneration". Dostoevsky shows that Nikolai is nothing but a hypocrite, who is waving between the two ends, belief and nonbelief, as it suits him. (The censored chapter "At Tikhon's" which was luckily included in my edition establishes this point well.)

Pyotr Stepanovich is the driving force of the story. The entire action of the story is revolved around him. He is the antagonist, a shrewd man who is skilled in manipulating and monopolizing others to achieve his idealistic ends. Pyotr belongs to a secret society that seeks to overthrow the established government and its governance structure. Their intention is “systematically undermining the foundations, systematically destroying society and all principles; with the idea of nonplussing everyone and making hay of everything, and then, when society was tottering, sick and out of joint, cynical and skeptical though filled with an intense eagerness for self-preservation and for some guiding idea, suddenly to seize it in their hands, raising the standard of revolt and relying on a complete network of quintets, which were actively, meanwhile, gathering recruits and seeking out the weak spots which could be attacked.” In other words, the sole intention of these revolutionists is to create mayhem and do all possible evil to outrage society into a general uprising against the government and its established political and social institutions. Pyotr claims that his revolutionary movement is guided by communist values, but Dostoevsky shows that he was only a misguided fanatic and that he and his fellow revolutionists have nothing to do with socialism.

Ivan Shatov is the believer. He is Dostoevsky's voice in the story. A former nihilist himself, he has turned to become a passionate defender of Russia's "Christian heritage". But Shatov painfully realizes that it isn't easy to be of faith and survive in a degenerating society. Shatov is the opposing force of Nikolai and Pyotr, but he is outmatched by them.

Dostoevsky is addressing many questions throughout the story. Stepan is representing the 1840s liberal idealists, who were the first to shoot against faith and beliefs. This baton was next taken by the nihilists, two decades later, in the 1860s. They were taking further steps toward the degeneration of society. Pyotr represents the nihilists. Dostoevsky shows that this isn't socialism, nor is it progress. It is mere fanaticism and anarchy. Then Dostoevsky goes to show that even the moral and political nihilists are divided in their convictions, as was shown through Nikolai and Pyotr. Nikolai's and Pyotr's ideas don't go hand in hand. Their ambitions differ. Nikolai has no desire for a change of governance like Pyotr. The present condition of life is good for Nikolai as a landowner himself and as an influential wealthy mother behind. And in the middle of all this moral corruption stands those of faith, friendless and vulnerable as Shatov.

Shatov's death is caused by Pyotr's hand. And what is more? Even though Pyotr's accomplices get punished, Pyotr doesn't. What Dostoevsky was driving at with these incidents cannot be fully fathomed. But I couldn't help wondering whether he was making a gloomy prediction for the future of Russia. It almost seems that Dostoevsky saw that, in the name of socialism, anarchy, which eventually turns into despotism, establishing itself, suppressing the voice of those with opposing views, and Christian heritage being supplanted by nihilistic idealism.

Devils is, undoubtedly, the most brutally written work by Dostoevsky. The fiery and intense psychological portrayal of all the characters made the reading quite hard to endure at times. But what is interesting is that I was both shocked and fascinated at the same time. Such opposite emotions can be roused only by a masterpiece. And alongside Crime and Punishment and The Brothers Karamazov, Devils is a masterpiece written by an unparalleled genius.

More of my reviews can be found at http://piyangiejay.com/