Long time friends will know I have a great love of the English novel of the nineteenth century, but, heavens, it’s a ponderous beast when compared to this work by Flaubert.

Written in 1869 this feels a far more modern novel , with a rapid pace which covers events in two chapters that it takes most contemporaneous novels a volume to deal with. Indeed it would be hard to imagine such a swift style ever use in 1800s Britain, if anything it feels more appropriate to a novel about 1960’s Carnaby Street. The morality too is much different to straight-laced Victoriana, with the lead character spending most of the book in love with a married woman and even scheming on how best to get her into bed. This is before he actually moves in with the woman of easy virtue.

Frederic Moreau is the young antihero: a lazy, feckless, amoral and envious sort, who we follow through this tumultuous period of French history. (Flaubert is superb at weaving his characters into real events, although if – like me – you don’t have expert knowledge of this era then an edition with good notes is essential). Thinking of the 1960s may actually be a good window for the modern reader to start reading this book, there is the social mobility, the tumultuous times, the ambitious young men and the sex (if not the drugs and rock’n’roll). Covering a number of years Flaubert follows his character as he succeeds and then fails many times over until the reader, whilst still probably not liking him, does understand him and the world he lives in.

An educational reading indeed, either spiritually or rationally speaking.
The novel talks about the life of a young man, Frederic, during the French Revolution and the founding of the French Empire in 1848. It is said that Frederic is in fact Flaubert himself telling about some real events in his life and of course about his platonic love for an older woman, in the book, called Mme Arnoux.
We are able to follow, with a somehow ironic and pessimistic tone, a different set of characters who live the important changes of the era, from the Republican idealist Sénecal to the well off banker Mr. Dambruese, passing several courtesans and artists on the way. The book combines highly advanced politics with almost philosophical wanderings such as existence and death , passion and love, morality and justice...
Each character represents an icon, Mme Arnoux, unattainable perfection; Rosannette, troubled and used courtesan; Deslauries, ambitious and envious middle class lawyer; all of them combine into a well constructed scenery which engulfs you into the story, even if you don't want to.
The book left me wondering if a man is to be judged by the result of his actions or by his good intentions. The answer might not be as easy as it seems after you've read Frederic's story.
A book that shouldn't be missed by those who appreciate a smart and eloquent reading. I think this work outperforms Flaubert's "Madame Bovary".

L'Éducation sentimentale déconstruit le roman classique tout en construisant simultanément le roman moderne, et il incorpore cette ambiguïté qui le rend inclassifiable. À cause de cela, on risque de le lire aujourd'hui avec le même ennui que beaucoup de contemporains de Flaubert, qui furent agacés par les esquives systématiques avec lesquelles cet auteur a évité le romanesque, c'est-à-dire l'image extraordinaire (et plus directe, simple, communément entendue) du réel. Flaubert a pris ici, comme dans toutes ses meilleures œuvres, le parti du banal, cette autre image, plus vraie et subtile du réel, mais aussi beaucoup plus difficile à saisir. Il a même réussi à rendre le banal passionnant. C'est là que réside le génie de Flaubert et la modernité de ce roman, dont l'influence sur la prose qui a suivi est véritablement incalculable. Je confesse que j'étais assez ennuyé lors de ma première lecture, il y a quelques années — en revanche, Madame Bovary m'a toujours passionné, je l'ai lue une dizaine de fois — mais cette fois-ci, j'ai lu L'Éducation sentimentale d'un bout à l'autre avec enthousiasme, émerveillé par cette force et cette beauté inattendues qui se cachent dans le filigrane même du banal et qui peuvent facilement passer inaperçues. Il n'y a, par exemple, aucun final de roman qui m'ait touché autant que cette scène de jeunesse dont Frédéric, déjà plus très jeune, se souvient. Ce petit flashback est totalement dénué de dramatisme, il est simple et candide, mais il m'a bouleversé jusqu'au fond de l'âme.

Une autre réflexion:

Michelangelo Antonioni, en regardant les peintures de Rothko, lui dit: « Elles sont comme mes films, elles traitent du rien avec précision ! » Mais le grand prédécesseur, tant du réalisateur que du peintre, a été bien sûr l’écrivain Flaubert. Il a été le premier artiste à traiter le rien avec précision. Le quotidien, la banalité des personnages qui ne se distinguent jamais par quelque chose d’extraordinaire, sont néanmoins observés avec une attention minutieuse qui amplifie leur petitesse, montre leur insignifiance avec une telle précision dans les détails qu'elle révèle en effet ce « rien » comme paradoxalement plein. L'Éducation sentimentale est "l'aventure" – terme profondément relativisé par Antonioni dans son film homonyme – du jeune Frédéric. Ce dernier, par manque d'énergie et d'application, à travers de petites mésaventures, rate un grand amour, une grande amitié, une carrière et finalement sa vie entière. Il rate tout d'une manière nullement spectaculaire, plutôt anodine, simplement parce qu'il n'est pas un héros, mais un individu assez ordinaire, sans destin, donc pas livresque, « sans qualités », comme dirait Musil. En somme, rien de ce qui se passe avec Frédéric n’est intéressant, mais ce rien dont tout le livre traite est bien plus qu'intéressant. Il a ses subtilités et ses abîmes qui impriment chaque page.

Il n'y a rien qui caractérise mieux la modernité que le rien. Mais ceci prend beaucoup de formes. Peut-être une infinité. Le rien de l'époque de Flaubert, puis de celle de Rothko et Antonioni, ou de la nôtre, est bien sûr différent en ses manifestations, mais toujours le même zéro comme résultat, somme toute, de la modernité. La modernité n’est pas une époque, mais l'impossibilité d’une époque quelconque. Son produit est le vide, car elle ne possède que des formes changeantes, donc aucune. Cette non-époque, qui tend vers l'infini, efface constamment ses traces. Cependant, toutes ces traces sont assez entremêlées pour former des labyrinthes éphémères; les individus qui y errent sont de plus en plus atomisés et leurs relations s’accélèrent, s’interposent, se fragmentent en mouvements browniens. Comment enregistrer cela? Ce livre est peut-être la première réponse jamais donnée. C’était la grande découverte de Flaubert que le néant (dont le hasard de l’ordinaire n'est qu'une manifestation) possède toujours une certaine texture, et donc virtuellement aussi un texte (ou une toile, ou le grand écran, selon l’artiste) où il peut s’imprimer avec plus ou moins de précision.

Την πρώτη φορά που το διάβασα ήταν πριν από είκοσι χρόνια γιατί στο Annie Hall ο Γούντι Άλεν έλεγε ότι το βιβλίο αυτό είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους αξίζει να ζει κανείς. Τελειώνοντάς το, ίσως λόγω του ρομαντισμού της ηλικίας, συμφώνησα αμέσως.
Η δεύτερη φορά, δηλαδή φέτος, ήταν στο πλαίσιο της λέσχης ανάγνωσης. Με όλο τον κυνισμό, την εμπειρία ή ακόμα και τη γνώση που κουβαλούν είκοσι χρόνια, η άποψή μου δεν άλλαξε στο ελάχιστο.
Αυτό που πετυχαίνει ο Φλωμπέρ σ' αυτό το βιβλίο δεν είναι μόνο μια σύγχρονή καταγραφή της ιστορίας όπως αυτή γράφεται τη στιγμή που χαοτικά βιώνεται εν μέσω κοσμοϊστορικών γεγονότων, ούτε η αφήγηση ενός μεγάλου και καταραμένου έρωτα που αλλάζει τόπους, δεκαετίες και εποχές, αναπυροδοτούμενος από τις στάχτες στις οποίες είναι καταδικασμένος.
Είναι η πρώτη ίσως λογοτεχνική απόπειρα να αποτυπωθεί ο αστός που βγαίνει από την εποχή του Διαφωτισμού, από την ανωριμότητα για την οποία είναι αυτός ο ίδιος υπεύθυνος κατά τον Καντ, ένα προοίμιο του μοντέρνου ανθρώπου και των αδιεξόδων του σε μια νέα εποχή, στην οποία φέρει αυτός το βάρος του αυτοπροσδιορισμού του, μια πρώτη παραδοχή ότι ίσως να είμαστε πλέον οι αντι-ήρωες στις ζωές μας.
Κι όπως συμβαίνει με όλα σχεδόν τα "αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας", τα οποία βγήκαν σε εποχές που δεν υπήρχαν editors, ούτε ένοιαζε κανέναν ο ρυθμός, η δομή και τέτοιες λεπτομέρειες, το βιβλίο είναι όντως σε σημεία εξοντωτικό σε λεπτομέρειες, πρόσωπα και υποπλοκές, αλλά είναι κι αυτό μέρος της μαγείας του, δύο αιώνες αργότερα.
Ελπίζω σε είκοσι χρόνια να γίνει η τρίτη ανάγνωση.

Ho la vaga impressione che mi piacerebbe anche la lista della spesa scritta da Flaubert.

با خواندن مقدمۀ آقای سحابی انتظار این را داشتم که با اثری کلاسیک روبرو نباشم؛ اما هیچوقت فکرش را هم نمیکردم که اثری از نویسندۀ کتاب مادام بوواری، تا این حد متفاوت باشد؛ منظورم از لحاظ توصیفات دقیق و چند صفحه ای یا تشبیهات زیبا و بدیع نیست! بکارگیری این موارد در کنار زیبایی که به اثر میدهد، برای نویسنده ای چون آقای فلوبر عادیست هرچند که در این کتاب اثری استعاره های بی نظیر نیست؛ آنچه کتاب را بنظرم بسیار جذاب میکند، داستان تکان دهندۀ آن است! نه به این معنی که قرار است در داستان اتفاق خاصی بیفتد، بلکه عملاً نشان میدهد قرار نیست هیچ اتفاقی بیفتد ( که همین تکان دهنده است) و زندگی یک آدم شکست خوردۀ احساساتیِ در بند حوادثِ حال را، بدون دید آینده نگرانه، با تفکراتی پوچ و دوستدار تجملات و ظاهرسازی که در آخر به هیچ چیزی جز خود هیچ نمیرسد، نشان میدهد؛ یک نیمچه بورژوازی که مانند بسیاری دیگر خود نمیداند از زندگی چه میخواهد، لحظه ای سرشار از نفرت، ناامیدی و افکار ساختار شکنانه است، اما چند لحظه بعد با وقوع اتفاقی بیخود ناگهان سرشار از امید، عشق و آرزو میشود تا جایی که آرزوی وزیر شدن یا نمایندۀ مجلس شدن را در سر میپروراند! اما جالب آن است که وقتی وارد بطن داستان شدیم، نویسنده کاری میکند که همین شخصیت اصلی احساس همدردی و نزدیکی میکنیم؛ به گونه ای که به فردریک مورو( ضد قهرمان داستان یا همان کاراکتر اصلی) حق های غیر معقولی که از آن خود میپندارد را میدهیم و هنگامی که در اثر حادثه ای بیخود از فردی کینه به دل میگیرد به او همدل میشویم و بیست صفحه بعد هنگام آشتی با همان کاراکتر خوشحال میشویم! بنظر من زیباترین قسمت، فصل آخر داستان بود. هنگامی که نویسنده فردریک را نشان میدهد درحالی که حدود بیست سال پیرتر شده اما در برخورد با معشوقش نشان میدهد از اینکه زندگیش را به هیچ و پوچ، در خیال معشوقی که از آن کس دیگری بود گذرانده حس خاصی (منظورم پشیمانی یا افسوس یا احساساتی این چنین است) جز عشق کامل به معشوق نمیکند و انگار نه انگار چه فرصت هایی را از دست داد! با دوست قدیمی اش به مرور خاطرات میپردازد و باهم به این نتیجه میرسند که «بهترین چیزی که در زندگی نصیبشان شده» رفتن به نشمه خانه ای در دوران دبیرستان بوده که باز هم از ترس از آنجا نیز فرار کردند! همین مسئله نیز به خودی خود نشان میدهد که در زندگی چیزی کسب نکرده و چگونه فرصت های طلایی زندگی را از دست داده است. به همین دلیل بود که در ابتدا گفتم داستان این کتاب چقدر تکان دهنده است!

'Sentimental Education' seems a very unusual 19th century novel to me. On the surface it follows Frédéric, a quite attractive young man from a respectable family. Frédéric has a promising future and high hopes. Time passes, the story unfolds; the young man gets older, he experiences love, happiness, disappontment, sadness, joy and grief (against the background of the dramatic historic events) - he receives the usual 'sentimental education'.
It seems there is nothing unusual about this kind of plot apart from the fact that the novel is a huge sarcastic caricature of the characters, events, relationships, etc. and this what makes the work different from the other 19th century texts.
We can see a caricature of love, a caricature of friendship, a caricature of a duel, a caricature of a funeral, a caricature of death, a caricature of an artist, etc.
Flaubert has no mercy on his characters, their thoughts, emotions, passions, weaknesses and actions. He sneers at practically all of them. Is that why the structure of the novel seems somewhat chaotic and personalities are schematic and unrealistic? Is Flaubert's cynicism the result of his own disappontment and bitter feelings?

'It was filled with women sitting close to one another in little groups on seats without backs. Their long skirts, swelling round them, seemed like waves, from which their waists emerged; and their breasts were clearly outlined by the slope of their corsages. Nearly every one of them had a bouquet of violets in her hand. The dull shade of their gloves showed off the whiteness of their arms, which formed a contrast with its human flesh tints. Over the shoulders of some of them hung fringe or mourning-weeds, and, every now and then, as they quivered with emotion, it seemed as if their
bodices were about to fall down. But the decorum of their countenances tempered the exciting effect of their costumes. Several of them had a placidity almost like that of animals; and this
resemblance to the brute creation on the part of half-nude women made him think of the interior of a harem—indeed, a grosser comparison suggested itself to the young man's mind. Every variety of beauty was to be found there—some English ladies, with the profile familiar in "keepsakes"; an Italian, whose black eyes shot forth lava-like flashes, like a Vesuvius; three sisters, dressed in blue; three Normans, fresh as April apples; a tall red-haired girl, with a set of amethysts. And the
bright scintillation of diamonds, which trembled in aigrettes worn over their hair, the luminous spots of precious stones laid over their breasts, and the delightful radiance of pearls which adorned their foreheads mingled with the glitter of gold rings, as well as with the lace, powder, the feathers, the vermilion of dainty mouths, and the mother-of-pearl hue of teeth. The ceiling, rounded like a cupola, gave to the boudoir the form of a flower-basket, and a current of perfumed air circulated under the flapping of their fans.
Frederick, planting himself behind them, put up his eyeglass and scanned their shoulders, not all of which did he consider irreproachable. He thought about the Maréchale, and this dispelled the temptations that beset him or consoled him for not yielding to them.'
------------------------------------------------------------------------------
'For certain men action becomes more difficult as desire becomes stronger. They are embarrassed by self-distrust, and terrified by the fear of making themselves disliked. Besides, deep attachments resemble virtuous women: they are afraid of being discovered, and pass through life with downcast eyes.'
------------------------------------------------------------------------------
'Deslauriers believed in Frederick's statement on the point, and expressed approval of his conduct, for he had always been ambitious of constituting a phalanx of which he would be the leader. Certain men take delight in making their friends do things which are disagreeable to them.'
-----------------------------------------------------------------------------
'It was over, this life full of anxieties! How many journeys had he not made to various places? How many rows of figures had he not piled together? How many speculations had he not hatched? How many reports had he not heard read? What quackeries, what smiles and curvets! For he had acclaimed Napoléon, the Cossacks, Louis XVIII., 1830, the working-men, every régime, loving power so dearly that he would have paid in order to have the opportunity of selling himself.'
------------------------------------------------------------------------------
'And she fell back on a chair, crushed. A mother grieving beside an empty cradle was not more woeful than Madame Dambreuse was at the sight of the open strong-boxes. Indeed, her sorrow, in spite of the baseness of the motive which inspired it, appeared so deep that he tried to console her by reminding her that, after all, she was not reduced to sheer want.
"It is want, when I am not in a position to offer you a large fortune!"
She had not more than thirty thousand livres a year, without taking into account the mansion, which was worth from eighteen to twenty thousand, perhaps.
Although to Frederick this would have been opulence, he felt, none the less, a certain amount of disappointment. Farewell to his dreams and to all the splendid existence on which he had intended to enter! Honour compelled him to marry Madame Dambreuse. For a minute he reflected; then, in a tone of tenderness:
"I'll always have yourself!"
She threw herself into his arms, and he clasped her to his breast with an emotion in which there was a slight element of admiration for himself.'
------------------------------------------------------------------------------
'But there was no way of learning any more about it! However, what was the use of it? The hearts of
women are like little pieces of furniture wherein things are secreted, full of drawers fitted into each other; one hurts himself, breaks his nails in opening them, and then finds within only some withered flower, a few grains of dust— or emptiness! And then perhaps he felt afraid of learning too much about the matter.'
------------------------------------------------------------------------------
'She played her part badly, after all; for she grew serious, and even before going to bed always exhibited a little melancholy, just as there are cypress trees at the door of a tavern.'

1η δημοσίευση, Book Press: https://bit.ly/2U8bFCV

«Οι μεγάλοι γράφουν άσκημα μερικές φορές, και πολύ καλά κάνουν». Ετούτη η φράση αποδίδεται στον Φλομπέρ και περιγράφει ένα από τα πλέον δυσεπίλυτα προβλήματα της λογοτεχνίας. Κοντολογίς, του κατά πόσον ο περφεξιονισμός στο λογοτεχνικό ύφος, η τελειοθηρία που συναρτά το όλον οικοδόμημα από το επιμέρους (σε… μοριακό επίπεδο λέξης) αποτελεί το μέγιστο προσόν ενός συγγραφέα ή δρα περιοριστικά, αποκόπτοντάς τον από το ζωντανό ρεύμα της έμπνευσης, περιορίζοντας την τέχνη σε συνθήκες κλινικών λογοτεχνικών δοκιμών. Γνωρίζουμε ότι ο X. Tζέιμς υπήρξε απόλυτα σύμφωνος επί της αρχής της μορφικής τελειότητας, τουναντίον ο Μπαλζάκ ή ο Ντοστογιέφσκι σίγουρα όχι.

Το εν λόγω ρητό καθίσταται ακόμα πιο ειρωνικό για τον συγγραφέα που έκανε στόχο ζωής το «le mot juste», τη σωστή λέξη, καθότι αδιανόητο για τον ίδιο «να κάνει πολύ καλά, γράφοντας άσχημα», έστω κάποιες φορές. Ο άνθρωπος που αφιέρωνε ημέρες ή εβδομάδες για το χτίσιμο ενός κεφαλαίου, ο «βαρυποινίτης του μυθιστορήματος» είχε πάρει έγκαιρα θέση όσον αφορά ετούτο το ψευτοδίλημμα: το ύφος είναι το άπαν, το ύφος είναι το αίμα που τροφοδοτεί την πάλλουσα καρδιά της λογοτεχνίας, δίχως το οποίο το σώμα του έργου είναι απλά μια ψευδεπίγραφη κατασκευή, μια χυδαία μίμηση. Ο Φλομπέρ έκαψε το λογοτεχνικό του καντήλι αναζητώντας την τέλεια κατασκευή, το κατάλληλο εκφραστικό μέσο που θα εξέφραζε το στιγμιαίο καθιστώντας το αιώνιο. Μάταιος ο αγώνας ίσως, αλλά αν κάποιος από τους μεγάλους λογοτεχνικούς προγόνους μπόρεσε να παινευτεί ότι προσέγγισε το μορφικά εντελές, ήταν εκείνος.

Τούτου δοθέντος, ο σύγχρονος αναγνώστης, τον οποίο δεν απασχολούν ζητήματα θεωρίας, ίσως κρίνει τη συζήτηση αυτή ανούσια, καθότι δεν τον απασχολεί παρά το τελικό αποτέλεσμα. Κατ’ άλλους, βέβαια, ψυχαναγκαστικούς με τη λέξη και τη χρήση της, το αποτέλεσμα αυτό προσδιορίζεται εξάπαντος από το modus. Πώς μπορεί επομένως να κριθεί ένα έργο σαν τη «Αισθηματική αγωγή»; Βάσει ποιων προσδοκιών και ποιας οπτικής; Στο κάτω-κάτω το έργο οφείλει να απομονωθεί από τις προθέσεις του δημιουργού και να τοποθετηθεί κάθε φορά στο μικροσκόπιο της εποχής που αναγιγνώσκεται, κρινόμενο από κάθε νέα γενιά αναγνωστών που αναζητά σε αυτό ένα raison d'être, εν μέσω μιας κανονικότητας που αρνείται οτιδήποτε δεν θρέφει το θηριώδες Εγώ της. Η ερώτηση, πιστή στο πνεύμα του δημιουργού, δεν μπορεί να είναι «Tι έχει να προσφέρει το βιβλίο αυτό στον σύγχρονο αναγνώστη;», μιας και η απάντηση σε αυτό είναι ένα ξεκάθαρο και υπερήφανο «Τίποτα!», αλλά πώς επιτυγχάνει τη διαχρονικότητά του, τι το καθιστά μοναδικό και ανεπανάληπτο και γιατί συνεχίζει να διαβάζεται.

Η Αισθηματική αγωγή διαδραματίζεται σε βάθος 28 ετών, διατρέχοντας κάποιες από τις πλέον ταραγμένες περιόδους της γαλλικής ιστορίας: από την Ιουλιανή Μοναρχία (το αρκτικό κεφάλαιο ξεκινά το έτος 1840), μέσω της επανάστασης του 1848, έως το πραξικόπημα του Βοναπάρτη το 1852, με την αυλαία να πέφτει περί το 1868. Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινείται ο πρωταγωνιστής Φρεντερίκ Μορό, αλλά και ένας αριθμός προσώπων που τον πλαισιώνουν. Η εξαιρετικά κατατοπιστική εισαγωγή προσφέρει διεξοδική ανάλυση των ιστορικών γεγονότων και δεν έχει νόημα να επεκταθώ περαιτέρω επ’ αυτών. Ο βασικότερος λόγος είναι εκείνος που αναφέρει ο Ναμπόκοφ στις περίφημες διαλέξεις του και με λίγα λόγια συγκλίνει στο εξής: τρεις παράγοντες επηρεάζουν τη διαμόρφωση ενός ατόμου (κληρονομικότητα, περιβάλλον, άγνωστος παράγοντας Χ). Στην περίπτωση των χαρακτήρων που παίρνουν ζωή στο βιβλίο είναι βεβαίως ο συγγραφέας που ελέγχει, διευθύνει και εφαρμόζει αυτές τις 3 δυνάμεις. Επομένως, τόσο ο Φρεντερίκ, η κυρία Αρνού, ο σύζυγός της, ο φίλος του Ντελοριέ και όλοι εκείνοι που περιδιαβαίνουν στις σελίδες του βιβλίου όσο και το φλεγόμενο Παρίσι, οι επαναστάσεις και όλα τα γεγονότα που αποτυπώνονται, αποτελούν κατασκευές του Φλομπέρ. Το αποτέλεσμα είναι πως ό,τι συμβαίνει στις σελίδες του βιβλίου αυτού συμβαίνει αποκλειστικά στο μυαλό του Φλομπέρ, ανεξάρτητα από τις όποιες επιδράσεις της εποχής, τον αντίκτυπο των γεγονότων κ.ο.κ. Επομένως, όποιος αναγνώστης επιθυμεί αντικειμενικές εκτιμήσεις και ιστορικές αναλύσεις ας προτιμήσει κάποιο ιστορικό βιβλίο. Εδώ θα βρει αποκλειστικά έναν πρωταγωνιστή και ένα Παρίσι που είναι κυήματα της δημιουργικής φαντασίας του Φλομπέρ.

Η λογοτεχνία ως εικαστική τέχνη

Από την εναρκτήρια παράγραφο επάνω στο πλοίο, ο Φρεντερίκ καταφτάνει με το θεμιτό «American Dream» της εποχής εκείνης (να κατακτήσει το Παρίσι), ερχόμενος για πρώτη φορά σε επαφή με την κυρία Αρνού (το αντικείμενο του ανεκπλήρωτου έρωτά του που θα τον συνοδεύσει σε όλη του τη ζωή), εν συνεχεία μετακινούμενος σε σαλόνια, εστιατόρια, δωμάτια, κοινόχρηστους και ιδιωτικούς χώρους, όπου βρίσκεται σε διαρκή περιδίνηση – ο ίδιος όσο και η ιστορία που έχει την τάση να εμφανίζεται εμπρός του και να του βάζει τρικλοποδιές. Εξαρχής ο συγγραφέας υιοθετεί ύφος νωχελικό, αργό, απομονώνοντας τη δράση στο ελάχιστο δυνατό. Η δράση, όπως και οι χώροι στους οποίους εκτυλίσσεται το βιβλίο, είναι κυρίως εσωτερική και προκύπτει σταδιακά, έως ότου αποφασίζει να βγει στον δρόμο και να χτίσει οδοφράγματα, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Ο ίδιος ο Φλομπέρ στα γράμματά του στη δική του αγαπημένη Louise Colet δήλωνε ότι τον ανησυχούσε η απουσία του λεγόμενου ψυχαγωγικού στοιχείου στο έργο του, καθώς η δράση είναι ελάχιστη. Συνέχιζε όμως αποφαινόμενος -και ετούτη είναι η τεράστια παρακαταθήκη του- ότι οι εικόνες είναι η δράση. Σαφώς δυσκολότερο να κρατήσεις το ενδιαφέρον του αναγνώστη με τον τρόπο αυτόν, αλλά αν αποτύχεις τότε η αποτυχία είναι του ύφους. Ο Φλομπέρ συναντά τον R. Barthe που υποστήριξε πολύ αργότερα ότι « Η λογοτεχνία σκηνοθετεί τη γλώσσα, αντί απλώς να τη χρησιμοποιεί». Εδώ ακριβώς κρύβεται επαναστατική φύση της τέχνης του συγγραφέα, μα και της τέχνης εν γένει. Επαναστατικό στην τέχνη είναι πρώτα και πάντα το ύφος καθότι αντλεί το υλικό του από τον αντικειμενικό κόσμο, αλλά ταυτόχρονα τον αρνείται διότι τον παρουσιάζει με μη συμβατικό τρόπο.

Η σκηνοθετική άποψη του Φλομπέρ, είναι η αλήθεια, δημιουργεί σημαντικά προσκόμματα στον λεγόμενο προ-καλλιτεχνικό αναγνώστη, ο οποίος έχει εθιστεί στην άμεση ταύτισή του με τους χαρακτήρες και την πλοκή. Η μεν πλοκή είναι, όπως προειπώθηκε, αργή, οι δε χαρακτήρες όχι άμεσα ταυτίσιμοι. Δεν πρόκειται επουδενί περί εγγενούς αδυναμίας του συγγραφέα, παρά για σκόπιμη ενέργεια, δεδομένου ότι δεν επιθυμεί διόλου αυτού του είδους την ταύτιση. Αυτό που επιχειρεί και επιτυγχάνει στον μέγιστο βαθμό είναι να δημιουργήσει εικόνες και μέσω αυτών να αποδώσει τις εναλλαγές στον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή και την αλληλεπίδραση των προσώπων.

Στις Διαλέξεις του για τη «Μαντάμ Μποβαρύ» ο Ναμπόκοφ αναφέρει ότι για να επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα ο Φλομπέρ κάνει χρήση μιας ειδικής τεχνικής που μπορεί να ονομαστεί αντιστικτική μέθοδος, η οποία συνίσταται στην παράλληλη διασύνδεση ή στην εμπλοκή δύο ή περισσότερων διαλόγων ή σκέψεων. Ακριβώς το ίδιο, σε σαφώς μεγαλύτερη έκταση, επιχειρεί και στην «Αισθηματική αγωγή», ιδίως στα κεφάλαια εκείνα όπου τοποθετεί τους ήρωες σε συνεστιάσεις, σαλόνια, γεύματα σε ιδιωτικούς ή δημόσιους χώρους, τα οποία χρησιμοποιούνται με εικαστικό τρόπο. Η αίσθηση που αποκομίζουμε είναι ότι ο συγγραφέας φιλοτεχνεί έναν πίνακα (ή σκηνοθετεί μια ταινία), ζωγραφίζοντας με κάθε λεπτομέρεια τον διάκοσμο, τα κάθε λογής αντικείμενα του χώρου, απασχολούμενος με τη σκηνογραφία. Στη συνέχεια, αναλαμβάνει δράση ως διευθυντής φωτογραφίας, φωτίζοντας το καθετί από το γενικό στο ειδικό, εξομοιώνοντας το σημαντικό (το φως από το παράθυρο) με το ασήμαντο (η σκιά μιας φαγιάντσας), το προσωπικό (η επίδραση του νυχτερινού σκότους στους ήρωες) με το απρόσωπο (αντανακλάσεις σε εγκαταλελειμμένα δωμάτια). Και μόνο αφού έχει τοποθετήσει όλα ετούτα στο κάδρο του, εναποθέτει εκεί τους ήρωές του, σε ένα τρίτο επίπεδο, όχι σημαντικότερο μα εξίσου απαραίτητο με τα προηγούμενα. Σχεδόν σε κάθε κεφάλαιο όπου η αντιστικτική μέθοδος χρησιμοποιείται, η ίδια διαδικασία επαναλαμβάνεται: αντικείμενα, φωτισμός, πρόσωπα, αλληλεπίδραση – μ’ αυτή τη σειρά.

Αυτό που πετυχαίνει ο Φλομπέρ είναι να εισαγάγει τον αναγνώστη σε μια διεργασία που επιτελείται αποκλειστικά σε χώρους όπως τα μουσεία. Τουτέστιν, τον υποχρεώνει να απορροφήσει το σύνολο της εικόνας που έχει φιλοτεχνήσει και όχι μόνο εκείνα τα σημεία που προωθούν τη δράση. Ο διάκοσμος είναι η δράση, η φωτογραφία είναι η δράση, οι χαρακτήρες από μόνοι τους δεν υφίστανται. Αυτή είναι η σκηνοθετική-εικαστική άποψη του συγγραφέα κι αυτό επιχειρεί στο βιβλίο του. Καθίσταται πλέον σαφές ότι χωρίς τον Φλομπέρ δεν θα είχαμε τον Προυστ στη Γαλλία, τον Τζόυς στην Ιρλανδία, τον Φώκνερ στην Αμερική. Δεν θα είχαμε τίποτα που αποκαλείται σύγχρονο, αν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι πιο σύγχρονο από αυτό το βιβλίο.

Την ίδια λειτουργία ακριβώς έχει και το κοινωνικό/ιστορικό/πολιτικό περιβάλλον στο οποίο κινούνται οι ήρωες του βιβλίου, με συνέπεια να λειτουργεί ως διάκοσμος, κάτι που συνάδει με το πνεύμα και την αισθητική του βιβλίου. Ως εκ τούτου -και είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό για πληρέστερη αναγνωστική απόλαυση- το ιστορικό πλαίσιο συνυφαίνεται άμεσα με την αισθητική του υλοποίηση. Για παράδειγμα, η επανάσταση του 1848 λαμβάνει χώρα στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου όχι για μάθουμε δια χειρός Φλομπέρ τι διεμήφθη εκείνη την εποχή και ποιες οι κοινωνικές τάξεις που συγκρούστηκαν, αλλά προκειμένου να δημιουργηθεί το κατάλληλο κλίμα που θα καταστήσει ατελέσφορο το ερωτικό σμίξιμο του ζευγαριού Φρεντερίκ/ κυρίας Αρνού. Το αυτό ισχύει και σε όλες τις άλλες στιγμές όπου ο συγγραφέας περιβάλλει το προσωπικό με το ιστορικό. Δεν πρόκειται προφανώς περί απουσίας θέσης, αλλά ακριβώς το αντίθετο: θέση ξεκάθαρα λογοτεχνική, η οποία αγκαλιάζει άπαντα τα ανθρώπινα πανοραμικά και πανοπτικά.

Αργότερα στο βιβλίο, όταν ο Φρεντερίκ έχει χωρίσει από την κ. Νταμπρεζ και μια σίγουρη περιουσία για χάρη της κ. Αρνου, ξεσπά το πραξικόπημα του 1851. Αλλά ο ήρωας μας "ήταν τόσο απορροφημένος από τα δικά του, τα κοινά τον άφηναν αδιάφορο". Πόσο ανεπιτήδευτα ανυπόκριτο. Πόσο ατελώς ανθρώπινο. Εκεί που ένας ήσσονος σημασίας συγγραφέας, όπως εκείνοι που ακολούθησαν, θα έβαζε τον πρωταγωνιστή να εγκαταλείπεται στη σαγήνη του αγώνα, υποτάσσοντας το ατομικό του πεπρωμένο στο συλλογικό όραμα, προσφέροντας στον αναγνώστη τη θαλπωρή της συμμετοχής σε κάτι που τον ξεπερνά, ο Φλομπέρ στέκεται στο καλλιτεχνικό του ύψος. Ο πρωταγωνιστής είναι ένας λειψός, ανθρώπινος χαρακτήρας, όχι αδιάφορος για όσα συμβαίνουν γύρω του, αλλά ταυτόχρονα έρμαιο των εσωτερικών του συγκρούσεων που τον απασχολούν και καθορίζουν τις πράξεις του. Ακόμα περισσότερο, ο συγγραφέας, εν τω μέσω της ιστορικής τρικυμίας δεν εκπίπτει ποτέ σε ρόλο ρεπόρτερ. Μαινόμενης της αιματοχυσίας νανουρίζει διαρκώς τον αναγνώστη στην ευπροσήγορη καλλιτεχνική του αγκάλη, με εικόνες ποιητικές, φιλοτεχνώντας εικαστικά την εσωτερική δράση. Όσοι αναζητούν επαναστατικές αγιογραφίες, δεν θα τις βρουν στον πλουραλιστικό, σύνθετο κόσμο του Φλομπέρ.

Ο συγγραφέας σε ένα ακόμα γράμμα του στη Louise Colet αναφέρει ότι η τεχνική του συνίσταται στο να «ζωγραφίζει ρίχνοντας χρώμα επάνω στο χρώμα χωρίς όμως ξεκάθαρους τόνους». Μεθερμηνευόμενο: ιστορία, πρόσωπα, εποχές, πόλεις και χωριά, εξωτερικοί και εσωτερικοί χώροι, χρώματα και φωτισμοί, όλα ετούτα είναι τα χρώματα που σωρεύει ο καλλιτέχνης, μη αφήνοντας κάποιο από αυτά να ξεχωρίσει εις βάρος του άλλου. Όσο κι αν αυτό απαιτεί από τον αναγνώστη πνευματική εγρήγορση, αποστασιοποίηση και αυτό το… ψυχρό πάθος που αποτελεί, θεωρώ, τον κολοφώνα της αναγνωστικής επάρκειας, η τεχνική αυτή δημιουργεί εσωτερικές εντάσεις που κορυφώνονται σταδιακά, καθώς το έργο οδηγείται στο τέλος του και ο αναγνώστης μένει μόνος του (όπως η γέννηση και ο θάνατος, η ανάγνωση είναι απόλυτα μοναχική διαδικασία) να στοχαστεί αυτό που μόλις διάβασε.


Η κωμωδία των αποτυχημένων

«Τα αιώνια ανθρωπάκια της κωμωδίας...» Πρόκειται για φράση που ο Φλομπέρ ξεστομίζει κάποια στιγμή μετά το μέσο του βιβλίου, λες και δεν είναι ξεκάθαρη η στάση του απέναντι στον πρωταγωνιστή του, αλλά και στα λοιπά πρόσωπα. Η «Ανθρώπινη κωμωδία», για να κάνουμε και την προβλεπόμενη σύνδεση με τον Μπαλζάκ, βρήκε στην «Αισθηματική αγωγή» την ιδανική συνέχεια, γεγονός που ούτε ο ίδιος ο Φλομπέρ αρνείται, βάζοντας τον ήρωά του να κάνει ρητή αναφορά στη μπαλζακική εποποιΐα ήδη από τις εναρκτήριες σκηνές. Οι ομοιότητες εξάλλου με τον «Μπαρμπά-Γκοριό» και τις «Χαμένες ψευδαισθήσεις» είναι τουλάχιστον προφανείς όσον αφορά την πλοκή. Πολλά έχουν ειπωθεί σχετικά με την -επιτυχή για ελαχίστους στην εποχή του, αποτυχημένη για τους περισσότερους- συνάφεια και συνέχεια του έργου των δύο τιτάνων του λεγόμενου ρεαλιστικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα, μα και τις σημαντικές διαφορές στις οποίες θα σταθώ εδώ εν τάχει.
Πρώτα και κύρια ο Μπαλζάκ δεν υπήρξε τελειομανής όσον αφορά το εκφραστικό του μέσο. Είδαμε πώς ο Φλομπέρ υπέταξε τα πάντα στη θήρα της ιδανικής λέξης στην κατάλληλη θέση, συχνά εις βάρος του ενδιαφέροντος του αναγνωστικού κοινού. Επιπλέον, στον Μπαλζάκ οι χαρακτήρες υπήρξαν συνήθως θετικά πρότυπα κομίζοντα ιδέες και οράματα τα οποία οι καταστάσεις, η μοίρα και οι συνθήκες δεν επέτρεπαν να ευοδωθούν ή να εξελιχθούν ως όφειλαν. Αυτό ακριβώς το στοιχείο επέτρεπε στο αναγνωστικό κοινό της εποχή εκείνης, μα και στο σύγχρονο, να ταυτιστεί με κάποιον/ κάποιους ήρωες, και με την ολοκλήρωση του έργου να βιώσει μια όποια κάθαρση.

Ο σύγχρονός του, και θεωρητικά επίγονός του, Φλομπέρ προσδένει δυσήνιους κέλητες στο μπαλζακικό άρμα, σπρώχνοντάς το στα όριά του – κατ’ άλλους στον γκρεμό. Αφού απομονώσει καλλιτεχνικά το εικαστικό του δρώμενο, απορρίπτοντας τις άμεσα ορατές προσπάθειες βεβιασμένου ρεσάλτου του ανεπίγνωστου κοινού, ανατινάζει πίσω του τις γέφυρες που οδηγούν στην κάθαρση. Ετούτη είναι η «Κωμωδία των Αποτυχημένων» και ο Φλομπέρ, ως πανούργος θεός, παίζει με τα όνειρα, τις προσδοκίες και τις διαψεύσεις των ηρώων του – κυρίως του πρωταγωνιστή του. Κανείς δεν νικά, δεν επικρατεί, δεν «αρπάζει την ημέρα» στο βιβλίο αυτό. Όλοι γνωρίζουν την ήττα, εκείνη των ονείρων τους, όπως και η ίδια η χώρα, η Γαλλία, που προσπέφτει στα πόδια της ιστορίας, συχνότερα ηττημένη παρά τροπαιούχος. Σχέδια ματαιώνονται, επιχειρήσεις καταποντίζονται, εφήμερες και μη σχέσεις χλευάζονται και διασύρονται, αισθήματα ποδοπατούνται.

Εν μέσω όλων, ο απροσπέλαστος, αλυσιτελής έρωτας του Φρεντερίκ για την κυρία Αρνού. Αν πίσω από κάθε όνειρο επιτυχίας κρύβεται η ανάγκη για αγάπη και αποδοχή, ο Φρεντερίκ αποτυγχάνει κατά κράτος σε όλα. Σε αγαστό πνεύμα, ο συγγραφέας φιλοτεχνεί τις αποχρώσεις της προσωπικότητας του ήρωά μας διαδοχικά στο πορτρέτο του κι αυτό που τελικά αναδύεται είναι λειψό. Ένας ημιμαθής, ημι-καλλιεργημένος νεαρός που ονειρεύτηκε ότι θα γίνει κύκνος, για να ανακαλύψει κοιτάζοντας στο θολό νερό της ζωής ότι παρέμεινε ασχημόπαπο σε μια τεράστια λίμνη γεμάτη όμοιούς του. Ότι του έδινε φτερά -ο έρωτάς του, το μόνο άδολο στοιχείο- δεν έγινε ποτέ πράξη. Ακόμα και στο τέλος, όταν οι ώριμοι πλέον οιονεί εραστές συναντιούνται για τελευταία φορά, κανείς δεν θα κάνει το τελικό βήμα. Ο έρως παραμένει πλατωνικός, μια δυνατότητα, αλλά και ένα σύμβολο αποτυχίας.
Πώς λοιπόν περίμενε το κοινό και η κριτική από έναν Τιτάνα να μετουσιώσει λογοτεχνικά ετούτη την αποτυχία, τον ξεπεσμό, τη μετριότητα, από το να επιχειρήσει να τα μεταφέρει στην τέλεια αρμονία του ύφους του, παραπλανώντας τους ώστε να πιστέψουν ότι ατελές και μικρό υπήρξε τελικά το βιβλίο κι όχι η ίδια η ζωή που προσπάθησε να αποτυπώσει εντός του; Μίμηση πράξεως α��ημάντου και ατελούς, πλην όμως αισθητικά άρτιας και αριστουργηματικής.

Και αν στην «Μποβαρύ» η τελική αυτοκτονία της μοιχαλίδας προσέφερε στο κοινό την ευκταία λύτρωση, στην «Αισθηματική αγωγή» καμία ηθικής φύσεως λύση δεν προκύπτει. Η αγωγή του ήρωα παραμένει αποσπασματική και ανολοκλήρωτη, θαρρείς κοροϊδία απέναντι σε ό,τι φάνταζε ιερό την εποχή του Φλομπέρ μα και μετέπειτα. Και τι είδους αγωγή είναι ετούτη που οδηγεί στις καταληκτικές εκείνες σελίδες που άφησαν άναυδο το αναγνωστικό κοινό και τους κριτικούς με τον αμοραλισμό τους; Θυμίζω εν τάχει: έχοντας πλέον περάσει στην εποχή της ωριμότητας, ο Φρεντερίκ συναντιέται με τον αείποτε φίλο του Ντελοριέ και μη έχοντας να επιδείξουν κάποια ιδιαίτερη επιτυχία του τρέχοντος βίου τους, καταφεύγουν στο παραδοσιακή αναμόχλευση παρελθοντικών αναμνήσεων. Και ποια είναι εκείνη στην οποία στέκονται με δέος προσήκοντα σ’ άλλου είδους εμπειρίες; Τίποτε περισσότερο από την αποτυχημένη (ακόμα μία!) επίσκεψη σ’ έναν οίκο ανοχής κατά την τρυφερή εφηβική ηλικία τους. Η ανάμνηση τους οδηγεί σε γέλωτα και οι τελευταίες λέξεις του βιβλίου ηχούν κραταιές, αιώνιες και απόλυτα σύγχρονες -στιγματίζοντας έκτοτε εκείνους που θέλησαν να πρωτοπορήσουν κι απλά ξεδίψασαν στη σκιά του αιωνόβιου δέντρου του Φλομπέρ, για να αφεθούν μετά στη λήθη του χρόνου- «Αυτό ήταν το καλύτερό μας!».

Πόσο πρωτοποριακό, σύγχρονο, αισθητικά εξαίσιο κλείσιμο, απόλυτα συναφές με ό,τι προηγήθηκε, και για ετούτο διαβάστηκε εσφαλμένα, παρέμεινε ακατανόητο, επικρίθηκε σκαιά, για να αφεθεί στα δοξαστικά χέρια του χρόνου που απέδωσε τελικά δικαιοσύνη. Το ύψιστο επίτευγμα μια αποτυχημένης πορείας, άκαρπης, με την ηθική πυξίδα να δείχνει πάντα λάθος κατεύθυνση, είναι μια εξίσου εσφαλμένη εκκίνηση, μια ανάμνηση αποτυχίας, η οποία μάλιστα δεν περιέχεται καν στο χρονικό πλαίσιο του βιβλίου, αφού προηγήθηκε. Ο μεγάλος δημιουργός αφήνει μετέωρο των αναγνώστη του στον χρόνο, διακόπτοντας τη χρονική ροή η οποία έως τότε κινείτο γραμμικά, έστω με κενά, αποσπώντας από το παρελθόν ένα γεγονός και αναβιβάζοντάς το σε καταληκτική σεκάνς, που με τη σειρά της προσδιορίζει και ουσιαστικά καταδεικνύει καλλιτεχνικά το πώς και το γιατί της πορείας ενός ανθρώπου. Ας σκεφτούμε πόσες φορές έκτοτε έχουμε δει αυτή την τεχνική στο σινεμά, όπου πριν τους τίτλους τέλους, ο σκηνοθέτης επιλέγει μια σκηνή του παρελθόντος για να ολοκληρώσει το πορτρέτο του χαρακτήρα του.

Και η κατάληξη δεν μπορεί παρά να είναι ετούτη: Αν η λέξη «σύγχρονο» έχει κάποιο ουσιαστικό λόγο ύπαρξης, αυτός είναι για να περιγράψει ένα βιβλίο με τον παραπλανητικό και συνάμα ακριβέστατο τίτλο «Αισθηματική αγωγή». Ταυτόχρονα προσφέρει απάντηση στον αρχικό προβληματισμό του κειμένου μου (περί περφεξιονισμού στο ύφος), ανοίγοντας άλλους πολλαπλούς. Εις μάτην, μιας και ο Φλομπέρ δεν είναι εδώ και πολύ καιρό μαζί μας και ό,τι ακολούθησε δεν μπόρεσε ποτέ να πλησιάσει, πόσο μάλλον να ξεπεράσει τον εμμονικό τελειομανή της mot juste.

"-Como usted quiera - dijo Frédéric, sintiendo que algo irreparable acababa de suceder y que había perdido a su gran amor. Y la otra estaba allí, cerca de él, el amor fácil y alegre. Pero, cansado, lleno de deseos contradictorios y ni sabiendo lo que quería, experimentó una tristeza desmesurada, ganas de morir."

La historia principal mala, el personaje principal malo, la relación amorosa mala, pero creo que le hago justicia con 4 estrellas. "La educación sentimental" es una historia más bien de "desaprendizaje", aunque tal vez no todos lo vean así.
Frédéric es un joven provinciano dotado de una cierta fortuna y con conexiones sociales en la gran capital, París, que trata de hacerse un "futuro", pero para su buena o mala suerte se cruza con la Sra. Arnoux, esposa de un comerciante adinerado pero vulgar y simplón, de la cual quedará prendado casi a primera vista. Frédéric es un personaje vacío, muy vacío, por lo menos Julien Sorel de "Rojo y Negro" tenía una convicción segura y actuaba según ello. Frédéric Moreau actúa a lo largo de la novela más por impulsos que por ideales, me decepcionó bastante la verdad pues ni en los momentos de necesidad histórica parece ser más grande que sus pequeñas ambiciones. Una vida dirigida por una mujer en gran parte me parece así mismo patético.
Lo que realmente me gustó fueron como en "Salammbó" las descripciones tan exactas (aunque es cierto que a veces se excede un poco) de los distintos ambientes, de los sentimientos, más de las cosas pequeñas y sobre todo la amplia caracterización de distintos "tipos" del París de 1840s. Realmente me fascinaba la idea de vivir en esa época, aunque a veces e decía "no me gustaría vivir lo que esos personajes". Recordaba el París que conozco cuando Flaubert hablaba de sus avenidas, de sus teatros, del castillo de Fontainebleau, y descubrí las distracciones de aquella época con Flaubert, de cómo se vivía en el siglo XIX.
Y es que además la obra habla en gran medida de los preludios de la revolución de 1848 en Francia, lo que se llamó "La primavera de la democracia" en todo Europa, la restauración por lo menos temporal de la República Francesa. Así tenemos en los amigos de Frédéric a los tipos frecuentes de la época: Rosanette, la mujer de mundo que no tiene dueño y que gasta su dinero en diversiones y fiestas, Sénécal, el comunista implacable que espera la revolución para al fin alcanzar la cúspide de la humanidad, Deslauriers, el joven abogado buscando fortuna y placeres (me sorprendió mucho este personaje), Péllerin, un pintor de la época buscando notoriedad, Hussonet, el periodista talentoso e implacable. Me gustó esa congregación de amigos jóvenes tratando de hacerse un espacio en la capital cosmopolita, el centro del mundo.
Así este libro me ha enseñado mucho de la época, y por supuesto en las discusiones políticas se habla de Lamartine, Blanc, Proudhon, Napoleón, Béranger, Luis Felipe de Orleans, y muchos otros personajes de la mitad del siglo XIX. La revolución así misma es contada de manera apasionante pero también realista con todas sus miserias y su pequeñez. El retrato de la clase obrera, de los problemas constantes de Francia, de los ideales del pueblo, de la volubilidad de los cargos en medio de una revolución son fascinantes.
Sin embargo, la descripción histórica no me pareció tan buena como en "Salammbó" y como mencioné realmente los personajes, sobre todos los principales sólo pasan a través de la novela, son mezquinos, débiles, egoístas, por momentos también me pareció que no sabía qué exactamente quería contar Flaubert, cuál era su mensaje, no encuentro un manejo de personajes con un real objetivo, a veces las acciones se pierden y ése es otro punto negativo que encontré a la historia.
Por lo menos me gustó más que "Madame Bovary".

I read this based on Woody Allen's recommendation [http://www.rosswalker.co.uk/movie_sou...] in "Manhattan" when I was 17. Frederic, the protagonist, goes through the tumultuous years of early 19th century France in love with an older woman, Madame Arnoux, but never having more than a close friendship with her, while yearning for much more, and watching her go through one personal and financial disaster after another. Anyway, after years of separation, she visits him at the end of the book, and he goes down on one knee to avoid seeing her white hair and finally expresses his love for her. This passage on page 414 stopped me cold, and brought me to tears:

"Your person, your slightest movements seemed to me to possess a superhuman importance in the world. My heart used to raise like the dust in your footsteps. The effect you had on me was that of a moonlit night in summer, when all is perfume, soft shadows, pale light, and infinite horizons. For me your name contained all the delights of flesh and spirit, and I repeated it again and again, trying to kiss it with my lips."

Viaggiò. Conobbe la malinconia delle navi, i freddi risvegli sotto la tenda, l’incanto dei paesaggi e delle rovine, l'amarezza delle amicizie troncate. Ritornò. Frequentò il mondo, ebbe altri amori. Ma il ricordo invincibile del primo glieli rendeva insipidi; e poi la violenza del desiderio, la freschezza della sensazione era perduta. Anche le sue ambizioni intellettuali s'erano appassite. Passarono gli anni; e gli pesò l’inerzia della sua mente e l’indifferenza del suo cuore.

[83/100]

آغازگر رمان مدرن

عصاره و فشرده‌ی تربیت احساست در دو کلمه قابل بیان هست:
شکست
سردرگمی
فلوبر که کوله باری از شهرت رو از بابت نوشتن مادام بوواری به دوش می‌کشید پنج سال ممتد درگیر نگارش تربیت احساسات بود و اغلب روزها حداکثر حجمی که نگارش کرده بود به زحمت به یک صفحه می‌رسید. بلافاصله بعد از انتشار اغلب مخاطبین و منتقدین نتیجه‌ی کار رو چیزی جز شکست نویسنده نمی‌دونستند. همینطور که هنوز هم مخاطبین اندکی دست به تحسین فلوبر می‌زنند. قسمت مهیج این برخورد سرد و مخرب اینجاست که فلوبر کاملا منتظر این وقایع بود و فرجام کارش رو به خوبی پیش‌بینی کرد.
در مقدمه مترجم می‌خونیم:

هانری سه‌آر، یکی از دوستان فلوبر، تعریف می‌کند که روزی در برابر ستایشی که او از کتاب تربیت احساسات کرد فلوبر اول شگفتی نشان داد، و سپس برایش توضیح داد که چرا گمان می‌کرد که خواننده عام این کتاب او را به راحتی مادام بوواری نپذیرد. به گفتۀ او، فلوبر با دو دستش در هوا شکل یک هرم را ترسیم کرد و گفت:«کتاب من این کار را نمی‌کند، هرم نمی‌سازد. خواننده کتاب‌هایی می‌خواهد که به توهم‌هایش دامن بزنند و آن‌ها را خوش بیایند، در حالی که تربیت احساسات عکس این‌کار می‌کند.» و با دستش هرم وارونه‌ای ترسیم کرد که حفره‌ای پدید می‌آورد و همۀ رویاها و توهم های خواننده را به کام می‌کشید.

اما دغدغه فکری فلوبر چه چیزی بود که موجب بوجود اومدن این حفره شد؟
فلوبر در نامه‌ای به ژرژ ساند نوشت:

«هر چه می‌کشیم از بلاهت بی‌نهایت است. کی می‌شود که از شر گمانه‌زنی‌های تهی و ایده‌های همه‌گیر رهایی یابیم؟ هر چه را می‌خوانیم، بدون بحث می‌پذیریم. مردم به جای آزمودن شنیده‌ها، مدام اظهار فضل می‌کنند. عنوان ثانویه‌ی کتابی که دارم رویش کار می‌کنم «دایره‌المعارف بلاهت انسان» است، عنوانی که می‌تواند خودم را هم به زیر بکشد و مرا جزوی از موضوعش کند.»

تربیت احساسات شباهت چندانی با رمان های منتشر شده در عصر خودش نداره. همین تفاوت‌ها باعث عدم اقبالش شد. مهمترین تفاوت شاید عدم وجود خطی مستقیم و مشخص در روایت هست. منظورم پرش‌های متعدد زمانی یا مکانی نیست، بلکه داستان مرکز و محور ثابتی نداره. در واقع موضوع شفاف و روشنی هم نداره. بله ما داستان جوانی به نام فردریک رو پیش رو داریم و شکست های متعددی که در زندگی گریبانش رو می‌گیره که بی شباهت به فلوبر نیست اما این تنها قطره‌ای از دریاست و خلاصه سازی داستان به این راحتی قابل انجام نیست.
نقل قولی از خود فلوبر هم مهر تایید بر این حقیقت هست که این کتاب درباره هیچ هست. جایی که به معشوقه‌اش لوئیز کوله می‌نویسه که آرزو دارد:

کتابی درباره هیچ بنویسد. کتابی که خود به خود در هوا معلق بماند.

تفاوت بسیار مهم بعدی راوی نامرئی هست. با دقت در متن نامه فلوبر به ساند به صراحت می‌بینیم که فلوبر از اظهار فضل و گمانه زنی های سطحی کلافه بود. از طرفی قصد داشت حقیقت رو عیناّ و بی طرفانه بنویسه و خودش رو به هیچ وجه وارد داستان نکنه تا مشغول تفسیر و بسط تفکراتش باشه. چرا که عقیده داشت راوی نباید دخالتی در نتیجه گیری خواننده از داستان داشته باشه. به طور خلاصه می‌شه گفت فلوبر به عنوان یک مشاهده‌گر فقط مشاهداتش رو مکتوب کرده و از تهیه لقمه آماده صرف‌نظر کرد. ولی آیا خواننده کاملا رها شده؟ قطعا که خیر. کار درخشان فلوبر بسترسازی مناسب برای قرار دادن مخاطب در موقعیتی هست که برخلاف گذشته و سنت‌های پیشین و بدون نصیحت و پند دادن مستقیم میزان درک پذیری خواننده رو تا حداکثر بالا ببره. چون طبق عقیده اون دانستن بطور مستقیم با رفتار انسان در رابطه نیست و کوهی از دانسته‌ها سنخیتی با حماقت نداره و شرط کافی کاهش حماقت نیست. به عبارتی خواستن توانستن نیست.
و نکته پایانی در تفاوت‌ها عدم وجود یک گلوگاه یا نقطه عطف هست. بطور دقیق‌تر داستان حول یک نقطه اوج پی‌ریزی نشده تا با افزایش تصاعدی هیجان و بالابردن ضربان خواننده از همراهی اون اطمینان حاصل کنه اما خالی از نقاط اکسترمم هم نیست. به جای یک نقطه اکسترمم مطلق چندین نقطه اکسترمم نسبی کارگذاری شده که اوج درخشش فلوبر هست. اون با هوش و استعداد بی‌نظیر با نزدیک شدن خواننده به نقاط اوج عامدانه مسیر داستان رو مختل می‌کنه تا از جهت جدیدی به اوج نزدیک بشیم که بازهم نتیجه‌ای جز انحراف نداره. پر واضح هست که فلوبر با لبخندی شیطانی از این کار لذت می‌بره که مدام مانع خواننده در رسیدن به پاسخ مورد نظرش بشه.

فشرده داستان
در میانه سال 1840 فردریک سوار بر یک کشتی هست که به زودی ساحل پاریس رو ترک می‌کنه تا بعد از پایان تحصیلات مدرسه و ناامید از دیدار عمویی که از ارثش سهمی نخواهد داشت به خونه برگرده. در بین مسافران کشتی زنی متاهل و زیبا حضور داره که فردریک در یک نگاه بهش علاقه‌مند می‌شه(مادام آرنو). بعد از رسیدن به مقصد و گذر زمان این حس علاقه‌مندی رو به فراموشی می‌ره تا اینکه چندماه بعد با بازگشت به پاریس و شروع تحصیل در حقوق و بالارفتن درگیری‌ها و هیجانات در مخالفت با حکومت فرانسه فردریک در حال پرسه زدن در شهر بطور اتفاقی با تابلویی از یک فروشگاه محصولات هنری برخورد می‌کنه که روی اون نام آرنو چشمک می‌زنه.
فردریک مدتها در تلاش برای رابطه سازی و دوستی مصلحتی با افرادی هست که به خانواده آرنو نزدیک‌ترند. بلکه با این ترفند و ورود به این حلقه برای دیدار مرتب عشقش مانعی سر راهش نباشه. این نقشه تا مراتبی ادامه پیدا می‌کنه که فردریک تصمیم به یادگرفتن نقاشی می‌گیره و با خرید ابزار و لوازم و استخدام استاد وارد این مسیر می‌شه و کمی بعد مثل تحصیل در دانشگاه ملال‌آور به نظرش میاد و رهاش می‌کنه.
در خلال یک مهمانی، صحنه‌ای که فردریک تنها تماشاگرش هست امیدواری رو به وصال مادام آرنو در اون زنده می‌کنه. برخلاف ظاهر شیک و بی نقصِ خانواده آرنو فضای داخلی حاکم بر اون متزلزل و پر از چالش های متعدد هست. خیانت های بی پایان آقای آرنو به همسرش و ضعف شدید مالی بارها اونها رو تا مرز جدایی می‌بره.
فردریک هم در مقابل با ورود به حلقه بزرگان و یک خوش شانسی ثروت اندکی رو صاحب می‌شه. اون که در مهاجرت به پاریس آرزوهای بزرگی رو در سر داره و محدود به تصاحب خانم آرنو نیست رفته رفته از مسیر موفقیت و محقق شدن آرزوها دور و دورتر می‌شه.
در همین مسیر فردریک که گوش شنوایی نداره و خودش رو کاملا رها کرده وارد روابط عاشقانه عجیبی می‌شه بلکه خلاُ درونیش رو پرکنه و شکست در وصال عشق اول رو جبران کنه اما بازهم اون‌طور که باید خوشحال و موفق نیست. ثروتش رو خرج پرداخت بدهی های آرنو می‌کنه تا فشار مضاعفی بر خانم آرنو نباشه اما کارساز نیست و بازهم مشکلات ریز و درشتی مانع شکل گیری رابطه بین اونها میشن. نه فقط پول بلکه فردریک به هر ریسمانی که دستش می‌رسه چنگ می‌زنه و شانسش رو قربانی می‌کنه تا نتیجه دلخواه رو بدست بیاره ولی گریزی از سرنوشت نداره.
جامعه فرانسه در عصر تربیت احساسات روز به روز ملتهب‌تر از روز قبل به پیش می‌ره. وضعیت زندگی مردم نابسامان و بلاتکلیف هست چون ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر جامعه در حال زیر و رو شدن و بازتعریف هست. به عبارتی جامعه در سردرگمی دست و پا می‌زنه تا مسیر جدید خودش رو پیدا کنه تا اینکه در 1848 لویی فیلیپ از پادشاهی عزل و جمهوری دوم اعلام شد. به همین جهت جامعه همسو با فردریک سردرگم هست و به جای کمک در خلاص شدن از این وضع به فرورفتن بیشترش در این منجلاب دامن می‌زنه.
بعد از گذشت تقریبا بیست سال زنگ خانه فردریک به صدا درمیاد و پشت در کسی نیست جز خانم آرنو. حالا که مانعی پیش‌رو نیست و خانم آرنوی سفید مو به ��ردریک پیشنهاد ازدواج می‌ده با جواب رد رو‌به‌رو می‌شه.

فردریک و احساساتش
فردریک به عنوان نقش اصلی در داستان حضور داره که شمایل کامل یک ضد قهرمان موفق رو داره اما اغلب شخصیت های اصلی و حتی گذرا در روند داستان تاثیرگذاری غیرقابل انکاری دارند و صرفا نظاره‌گر و سیاه لشکر نیستند. یکی از مهمترین افراد نزدیکترین دوست فردریک، دلوریه است که دوستی اونها به دوران کودکی برمی‌گرده و نقش مقابل فردریک رو به عهده داره. شخصی که در عین دوستی عمیق با فردریک بارها به علت کدورت ازش فاصله‌ای طولانی مدت گرفته. اگر فردریک نمادی از یک شخص پایبند به تصمیمات احساسی در نظر گرفته بشه دلوریه نمادی از یک شخص پایبند به منطق هست. سرنوشت هردو چیزی جز شکست نیست و از نقاط و لحظات تاریک متعددی پر شده. در واقع در کنار فردریک و مادام آرنو، دلوریه به نوعی در پله سوم سلسله شخصیت های این کتاب هست و مشابه فردریک شخصیتی نامتعادل و صفر و صدی همینطور که دلوریه در آخرین خطوط تربیت احساسات در پاسخ به فردریک که «چرا به اینجا رسیدیم؟» گفت:

من زیادی منطقی بودم و تو زیادی احساساتی.

هر دو به دلیل ناکامی‌شون پی بردن ولی بسیار دیر و بعد از مرگ سهراب. یادآور یکی از رباعیات خیام عزیز که می‌گه:

قومی متفکرند در مذهب و دین، قومی به گمان فتاده در راه یقین
می‌ترسم از آنکه بانگ آید روزی، کای بی‌خبران راه نه آن است و نه این

احساساتی بودن فردریک رو می‌تونیم هم‌ارز بدونیم با تأثیرپذیریش و در ادامه تقلید از اطرافیانی که همواره مورد تحسینش هستند. یکه‌تاز این جمع آقای آرنو هست که در برخورد اول کاملا فردریک رو مسحور خودش می‌کنه در کنار اینکه به عنوان همسر خانم آرنو به موفقیتی دست پیدا کرده که آرزوی اون هست. پس بیشترین تأثیرپذیری فردریک از آرنو سرچشمه می‌گیره و به جایی می‌رسه که معشوقه آرنو رو تصاحب می‌کنه و در همین بین در مهیای خیانت به اون با شروع رابطه با فرد ثالثی هست. در همین مسیر و مصائبش، طی سالها فرآیند تربیت احساسات فردریک رخ می‌ده و البته که باید در پایان این مسیر پاسخ اون به خانم آرنو همین باشه که در داستان رخ داد. قاطعانه خیر!

فردریک مورو = گوستاو فلوبر
با کندوکاو در زندگی فلوبر شباهت های زیادی رو بین فردریک با اون می‌بینیم که اتفاقی نیست. با داستانی روبه‌رو هستیم که پر از نکات اتوبیوگرافیک هست و شکل گیری شخصیت‌ها و وقایع با الهام گیری از تجربیات زیسته‌اش انجام شد.
فردریک تقریبا هم سن فلوبر هست. در زمان وقوع داستان با مهاجرت از شهر محل زندگیش به عنوان دانشجوی حقوق ساکن پاریس شد و بعد از گذشت مدتی بدون اتمام دوره تحصیل رو رها کرد. پس به خوبی با سلسله وقایع منجر به انقلاب آشناست چون از نزدیک مشاهده‌گر شلوغی و اغتشاشات بود.
از طرفی روابط عاشقانه فردریک هم شباهت غیرقابل انکاری با حقایق زندگی فلوبر داره. هردو تا انتهای عمر ازدواج نکردند هرچند که درگیر چند رابطه عاطفی و بعضا طولانی مدت شدند. اما در این بین معشوقه‌های شاخص برای هردو خانم هایی بزرگ‌تر و متاهل هستند.
عشق اول فلوبر الیز شلزینگر فردی متاهل بود و سالها بزرگ‌تر از اون که به سرانجام نرسید. طبق نظر اکثر منتقدین الیز الهام‌بخش فلوبر برای شکل دادن به شخصیت مادام آرنو هست. عدم موفقیت فلوبر در رابطه با الیز هرگز مانع دوری اون‌ها نشد و برای مدتی طولانی روابط نزدیک و دوستانه‌ای با اون و همسرش داشت که بازهم انطباق قابل قبولی با احوال فردریک و خانواده آرنو داره.

عنوانی که شاید غلط باشد!
در باب عنوان این رمان بحث های مفصلی شکل گرفته بیشتر به این علت که واژه Sentimentale از انگلیسی وارد فرانسه شده و معنای اون بعد از ورود به فرانسه دچار تغییراتی در جزئیات و مفهوم شد و در زمان استفاده فلوبر از این عنوان مدت قابل توجهی از ورود این لغت سپری نشده بود. پس فضا برای برداشت های متفاوت و متعدد باز شد. یکی از مشهورترین بررسی‌ها مربوط به پروست هست که از این عنوان «عنوانی زیبا به لحاظ استحکام» یاد می‌کنه. در ادامه با شرح بیشتر ادامه می‌‌ده که:

عنوانی بسیار زیبا که از لحاظ دستوری چندان صحیح نیست. اولین اشتباه رمان تربیت احساسات، اشتباهی است در عنوان و مربوط به زبان فرانسوی. این عنوان، عنوانی است مبهم و گنگ چرا که مفهوم تربیت احساس را از آن برداشت می‌کنید. اما برداشت من به گونه‌ای دیگر است: تربیتی صرفا احساساتی که بر اساس آن مربیان در نزد مرد جوانی که مورد تعلیم‌شان است به سراغ چیزی نمی‌روند مگر احساس. پس بی‌راه نیست اگر ادعا کنم این عنوان بیشتر مناسب رمان مادام بواری است، در مورد این قهرمان هیچ شک ندارم که او قربانی تربیتی احساساتی است.*

سخن پایانی
فلوبر خیل عظیمی از تحسین کنندگان رو داره که در بین اونها شاید نویسنده مورد علاقه ما جا گرفته باشه: پروست، زولا، موپاسان، دوده، اورول، پاموک، بارنز و...
آپدیت: کافکا هم ظاهراً از پیروان پروپاقرص فلوبر و تربیت احساسات بوده(بر اساس تذکری که یکی از دوستان کافکا دوست در پیام خصوصی داد!)
آپدیت مجدد: یوسا هم به لیست اضافه کنید.
پ‌ن: دیگه لیست بسته شد!
تربیت احساسات رمان راحتی نیست. سخت نه به معنی زبان ثقیل و طاقت فرسا بلکه شروع کردنش با شماست و پایان دادنش با روزگار. من تقریبا دوماه پروسه خوانش رو بسط دادم و به نظرم این دلیل موفقیتم در نیمه رها نکردنش شد. البته قصدی برای طولانی‌تر کردن این بازه نداشتم و مشغله شدید باعثش شد که الان از بابتش خوشحالم. ذره ذره و راحت جلو رفتم و هرجایی که درگیر ملال می‌شدم به راحتی کتاب رو کنار گذاشتم تا بعد از مدتی دوباره برم سراغش و ادامه بدم.
ترجیحا اگر رمانی از فلوبر نخوندید و احتمال می‌دید بخواید ازش چنداثر بخونید تربیت احساسات رو به صدر لیست منتقل کنید یا از خیرش بگذرید چون مرتب در مقایسه با باقی آثار و ضعیف‌تر دیدنش ازش کلافه و دلسرد خواهید شد. هرچند که تربیت احساسات ضعیف نیست ولی فضای متفاوتی داره و شاید مورد پسند همگان نباشه، چیزی که با برسی چندین ریویو ازش متوجه شدم.
تربیت احساسات اولین مواجهه من با فلوبر بود و حتما بازهم سراغش خواهم رفت.

* تاریخچه یک عنوان - پی‌یر مارک دو بزی ترجمه مهسا بخشایی
هشت دی صفر سه