This book is my all-time favourite. I have recently listened to The Master and Margarita by Mikhail Bulgakov on Audible narrated by Julian Rhind-Tutt New English translation by Michael Karpelson, the most exciting listening. Also, I have read it in its original language, Russian, respectfully, which was quite a challenge despite me having had Russian language lessons in high school. I have read it in Lithuanian to understand better it. This classic is phenomenal, a gift from Russian society geniuses. Every time I read or listened to this book, it was hilarious, exciting and intense—how the author shows politics and delicately touches inside problems in Russia. The plots with the devil and Jeshua are priceless.

Re-reading. How I love this book, the surreal "present day" Moscow of the 1930's in the classic "a stranger comes to town" mode. Only this stranger is a Mephistophelean magician, accompanied by a very tall individual in a tight plaid suit, a giant cat and a very pale woman with a scar across her throat, who proceed to throw the Soviet writerly and theatrical bureaucracies--which Bulgakov knew well--into terrified chaos. The Moscow story is interwoven with the story of the Crucifixion, told from the point of view of Pontius Pilate, and a love story between a faithful woman and a mysterious madman. Ambitious and riveting.

عندما انضممت إلى صالون الأدب الروسي هنا في القودريدس، كان من ضمن أهدافي المضمرة هو التتلمذ على أيدي أساتذة الأدب الروسي (أعظم آداب العالم في رأيي) مثل غوغول ودوستويفسكي وبوشكين وتولستوي وغيرهم استعدادًا لكتابة روايتي الأولى.

مشكلة كتاب الرواية العرب المعاصرين أنهم يقتحمون هذا هذا العالم دون اطلاع على إنتاج الأمم الأخرى، وفي هذا الصدد، أذكر أنني حضرت ندوة لـ"روائي" خليجي متواضع، والتواضع صفة لأعماله لا لشخصه، فقد كان الرجل منتفخا كبالون وهو يستمع إلى إطراءات الجمهور، وحدث أن كان بين هذا الجمهور شاب متعصب للأدب قام وسأل أديبنا بضعة أسئلة:
هل قرأت لفيكتور هيجو؟
لا
ماركيز؟
لا
إرنست هيمنغواي، دوستويفسكي؟
لا لا
نجيب محفوظ، عبد الرحمن منيف، أمين معلوف؟
لا لا لا
إذا لم تكن قرأت لهؤلاء العمالقة فلمن قرأت، وعلى يد من تعلمت كتابة الرواية إذًا؟

لا حاجة لأن أذكر لكم ماذا حصل بعد ذلك، لأنها تفاصيل غير مهمة، ولكن المهم هو أن تعليق ذلك الشاب كان في محله وقد سمعته مرارا وتكرارا وفي كل مناسبة أذكر فيها أنني بصدد كتابة رواية: "اقرأ كلاسيكيات الأدب العالمي يا محمد أولاً يا محمد"

لذلك أنا ممتن لأصدقائي في صالون الأدب الروسي على مساعدتي -دون قصد منهم- للولوج إلى هذا العالم والتعرف إلى أبطاله عن قرب.

قد يسأل أحدكم عن مناسبة هذا الكلام في هذا المكان، وسأجيبه بأنني تعلمت درسا من هذه الرواية ربما لم يتطرق له أحد ممن كتبوا عنها وعن إنطباعهم عنها، ففي النهاية القراءة تجربة فردية تترك أثرا وإنطباعا مختلفين لدى كل قارئ!

لو تخطينا الجو الفانتازي العام للرواية، والذي يذكرنا كثيرا بأجواء روايات هوراكي موراكامي الغرائبية، ونفذنا إلى اللب: سنجد أن بطل الرواية هي مخطوطات الرواية التي كتبها المعلم عن بيلاطس البنطي (الحاكم الروماني للولاية اليهودية في أورشليم) ثم أحرقها، أما لماذا أحرقها المعلم فهذا باب مفتوح على عدة إحتمالات:

ربما لأن موضوع الرواية الديني قد أثار حفيظة رجال الدولة في الإتحاد السوفييتي الملحد؟

وربما لأن المعلم وجد أن الجو الأدبي في روسيا آنداك لم يكن صالحا لروايته، خصوصا وأنه كان محتكرا من مجموعة أو شلة من الأدباء والشعراء والنقاد لا تقبل أن ينافسها على امتيازاتها كاتب موهوب؟

وربما لأن الرواية كان ناقصة ويعوزها شيء جوهري، ألا وهو التجربة!

في الفصل الأخير من الرواية يأخذ الشيطان المعلم في رحلة عبر آلة الزمن إلى أورشليم، حيث يجلس بيلاطس البنطي على مقعد حجري منذ آلاف السنين معلقًا بين هذا العالم والعالم الآخر. فيطلب الشيطان من المعلم بعد أن رأي بطل روايته وجهًا لوجه أن ينهي الرواية الآن. فيكرر المعلم بشكل تلقائي "حرٌ طليق .. حرٌ طليق" منهيا بذلك عذابات بيلاطس البنطي ومنهيا بذلك روايته .. ورواية "الشيطان يزور موسكو" التي تنتهي فعليًا عند هذا الحدث.

إذًا، لكي تكون الرواية ناضجة/ناجحة لا بد للروائي أن يتوغل إلى العالم الذي يحاول أن يخلقه، ويتفاعل مع شخوصه وأبطاله، ولا يكتفي بالتفرج من بعيد!

تذكرت بعد أن أنهيت الرواية مقابلة أجرتها مجلة العربي مع سعود السنعوسي صاحب ساق البامبو، قال فيها أنه، وهو يكتب روايته، سافر إلى الفلبين وعاش في أكواخ البامبو وتعرف إلى حياة الفلاحين في القرى النائية، واطلع على همومهم، آلامهم، معاناتهن عن قرب.

وتذكرت الروائية الأمريكية جودي بيكولت التي قبل أن تكتب روايتها الشهيرة "جليسة أختي" زارت مستشفيات السرطان، وجلست مع أطفال مصابين بهذا المرض الخبيث وآباءهم، واستمعت إلى آراء الأطباء وقرأت -بتوجيه منهم- منشورات وكتب طبية عن الموضوع.

هذا هو الفرق بين الأديب الحقيقي، الذي يكتب الرواية بعد أن يعيشها ويقتلها بحثًا ودراسة، والأديب المزيف كصاحبنا الذي ذكرت قصته في بداية الموضوع!

شكرًا للشيطان الذي علم المعلّم درسًا وعلمني معه دروسًا في كتابة الرواية!

IL BENE E IL MALE

“Hai pronunciato le tue parole come se tu non riconoscessi l’esistenza delle ombre, e neppure del male. Non vorresti avere la bontà di riflettere sulla questione: che cosa farebbe il tuo bene, se non esistesse il male? E come apparirebbe la terra, se ne sparissero le ombre? Le ombre provengono dagli uomini e dalle cose. Ecco l’ombra della mia spada. Ma ci sono le ombre degli alberi e degli esseri viventi. Vuoi forse scorticare tutto il globo terrestre, portandogli via tutti gli alberi e tutto quanto c’è di vivo per il tuo capriccio di goderti la luce nuda? Sei sciocco.”
L’ospite non invitato, Levi Matteo, viene apostrofato da Woland, il Demonio, nelle battute finali del romanzo e queste poche, significative parole, sono per me il sugo di tutta la storia.
Che storia? La potrei definire una capriola dell’immaginazione, un tuffo carpiato con doppio avvitamento, una sospensione delle categorie spazio temporali e di qualsiasi certezza della quale si nutre la nostra razionalità.
Il lettore che voglia procedere con la lettura di questo atipico romanzo dovrà per forza mettere da parte la razionalità e procedere quasi affidandosi anch’egli all’unico motore dell’azione: il Demonio appunto. Egli irrompe nel maggio russo e rosso del più marcato stalinismo e mette tutto a soqquadro. Che vada tutto al diavolo, appunto. Niente più certezze, né rigidità, un po’ di sana fantasia in questa città morta dove ogni cittadino vive nel terrore di una perquisizione, di una delazione, di una denuncia. Tutto deve rimanere immobile per garantire serenità ma, si sa, l’uomo è essere perfettibile e basta un nonnulla per fargli modificare la visione. Eppure l’arrivo del Demonio, sotto le sembianze di un mago con un seguito picaresco, compreso un gatto dalle movenze umane, è cosa dura da far digerire. Lo scetticismo impera, lo sconfinamento nella pazzia segue, il caos è totale. Solo Margherita, anima in pena per la scomparsa del Maestro, scrittore incompreso, suo amante, è in grado di comunicare efficacemente col diavolo in persona, gli rende perfino dei servigi e in cambio verrà ricompensata.
A tratti divertente, magicamente surreale, il romanzo offre anche uno scritto nello scritto, il romanzo appunto del Maestro incentrato sulla Passione del Cristo, pagine di una bellezza raffinata che sole valgono tutta la lettura. I due scritti paiono a tratti uno complementare all’altro nell’economia totale e strettamente connessi alla biografia dell’autore, alla travagliata storia editoriale dello stesso romanzo, apparso postumo, e alla storia della Russia. Di esso sono state offerte svariate chiavi di lettura, la mia è quella della citazione iniziale, un invito appunto a contemplare il Bene e il Male come necessarie forze contrapposte sì ma indissolubili.

13 luglio 2018

12
‎سال زحمت بکش بنویس که من در پنج روز آن را
‎ بخوانم...




چند روز قبل یکی از فامیل‌های به ظاهر مشنگ‌مان
«که نمیخواهم بگویم کدام»میگفت : حتی اگر کرونا هم گرفتید بهتر است در خانه بمانید چرا که پزشکان در بیمارستان با یک آمپول مردم را می‌کُشند...


زیاد این کصشعری که «دایی» جان فرمود مهم نیست شخصا معتقدم یک پزشک حتی در حد سلین سیاه‌بین،
باز هم حاضر است برای تیمار از جانش درگذرد...
اما نکته جالبی هم در حرفش بود،چرا که بولگاکوف علاوه بر نویسنده بودن پزشک‌هم بود و مردم
« آن زمان شوروی» مبتلا به ویروس «خروس‌ها»...
اما شیطان به زمین می‌آید با دارو دسته‌ی نیویورکی‌اش،بدبخت شیطان هم هنگ می‌کند...
کم مانده بود شیطان بگوید...
چگونه شرح‌دهم لحظه‌لحظه خود را ..
برای این همه ناباور خیال پرست.


این کتاب دومین شاهکاری بود که از این پزشک روسی خواندم .در رمان قلب سگی هم نماد ها و استعاره‌ها و کنایه‌هایی در کتاب استفاده شده که غیر ممکن هست «پیمان از ارومیه ۲۱ ساله »که ادبیات و تاریخ روسیه را نخوانده،
آنها را بفهمد و درک کند.
گادامر آن را «تاریخ تاثیر‌ها» یا به آلمانی Wirkungsgeschichte می‌خواند،یعنی متن در موقعیت‌های تاریخی گوناگون،به شکل تازه‌ای تأویل می‌شود.
گاها معانی گزاره،استعاره،نماد،مجازی که بولگاکوف در رمان استفاده کرده فقط از نیت آگاهانه خودش نتیجه می‌شود، از این رو معانی این اثرهنری از راه شناخت رخداد‌های تاریخی و زندگی خود بولگاکوف ممکن هست.



اما هیچ بعید جمعه‌ای‌ گودو بیاید...
یا شاید هم مسیح...
یا عجوج مجوج...
یا میتریا..
دجال!
ابلیس!
۱۲!

اما اگر شیطان سراغ من بیاید با یک
«لعنت بر شیطان» او را خواهم نمود.




تنکیو گوته...
«ترک زبان‌ها بالایی را نخوانند»

I knew that this was going to be a book that I loved the moment I learned that Satan was the main character. This is not due to any particular affinity for devil worship on my part, but because I love Tricksters in literature and in Western civilization you don't get a better trickster than the devil. Watching him turn Stalinist Moscow on its head proved to be one of the most amusing and engrossing things I've read all year.

From the moment he first materializes as the black magician Woland at a pond and predicts the impending death of the renowned writer he meets there (after listening to the writer's various proofs as to why there can not be an actual god), the devil inspires a plague of madness as increasingly odd and impossible events occur to shock the strictly rational, science-based, citizens. Whether hosting a seance that leaves the ladies of Moscow in the street wearing nothing but their undergarments, teleporting hapless theatre owners to Yalta or haunting telephone lines, Woland and his retinue of demonic cohorts know exactly how to play upon the foibles of human nature and prove rather easily that, regardless of what the Soviets may claim about their forced evolution of humanity, humans are just as greedy, gullible, and ridiculous as they ever were.

The heart of the book, however, belongs to the titular Master. An author hounded to the madhouse by the rabid criticisms leveled on his masterpiece by the Moscow literati, his book within the book about the Crucifixion from the point of view of Pontius Pilate is what I've found sticking with me in the days since finishing. It's no easy feat to make a sympathetic character of a bureaucrat who has been so forcefully demonized over the past two millennia but Bulgakov (and through him, the Master) performs an excellent bit of magic and you find yourself really feeling for Pilate as he is manipulated by forces outside of his control into killing Christ, who is sad that his apostle, Matthew, is twisting his words while recording them.

While there are definitely a handful of moments where I wish I would have known more about Stalinist Russia, the state-approved entertainer's guilds and the ever-present fear of the police in order to better understand Bulgakov's satire, I still had a rollicking good time while reading this and it stands up next to Crime & Punishment as one of my favorite works of Russian literature.

The Chicago Tribune wrote: “The book is by turns hilarious, mysterious, contemplative and poignant, and everywhere full of rich descriptive passages.”

Hilarious and contemplative my ass, CT. This book is an interminable slog.

Look, here’s the deal. I get that this book satirizes 1930s Stalinist Russia, and I get that—for some—this earns The Master and Margarita a place on their “works-of-historical-importance” shelves. But for me, it earns nothing. I mean, let’s just call a spade a spade, shall we? There are articles in the Journal of Biological Chemistry that have more successfully held my attention than this Bulgakovian bore. (Exhibit A)

To start, the characterization in this book is near zero. Although there is a point where some barely discernable personality traits become apparent in one or two of the characters, by the time the reader makes it this far the show is nearly over. And if by curtain call the reader discovers Woland and his retinue to be even remotely interesting, it is not because of careful character construction. It’s more like the end of a really stuffy dinner party when you begin making your parting rounds. The thrill is in the palpability of finally being free of these people. Toodle-oo!

And what is the author’s intent here, to single out the literary bureaucrats and the nouveaux riche? If so, the demographic is not effectively targeted. The Faustian demon who comes to wreak havoc across Moscow does so seemingly at random, with little adherence to agenda. Bartenders, ticket sellers, poets, little old ladies—they are all ambushed. It is clear someone needs to take a lesson from Omar Little, who “ain’t never put no gun on no citizen.”

Whatever. I’m tired of even writing about this book. Before we part, though, I’ll leave you with several examples of yet another unworthy aspect of this novel: its ridiculous sentences. Here are some of my favorites.

n  To tell the truth, it took Arkady Apollonovich not a second, not a minute, but a quarter of a minute to get to the phone.n  
n

I ask this question in complete earnestness: is this supposed to be funny? I have absolutely no idea.

n  Quite naturally there was speculation that he had escaped abroad, but he never showed up there either.n  
n

Huh?

n  The bartender drew his head into his shoulders, so that it would become obvious that he was a poor man.n  
n

Yeah, I give. I don’t even pretend to understand what this means. Anyhoo, hey—it’s been a pleasure meeting you all; we should do this again soon. Toodle-oo!

"Dostoevskij è morto" disse la donna, incerta.
"Obiezione!" esclamò con ardore Behemot. "Dostoevskij è immortale!"

Quindi: Tolstoj scrisse Guerra e Pace per rivalersi sugli storici suoi contemporanei e Bulgakov scrisse Il Maestro e Margherita per vendicarsi del regime e dell'establishment intellettuale che gli avevano rovinato la carriera. In pratica buona parte della letteratura russa esiste principalmente per ripicca.

Hmm......It would appear that poor old Berlioz was not the only one to lose his head, feels like mine has gone as well!, not literally though more mentally, as I can't quite make heads or tails out of what has just gone before my eyes!. While other writers of this time period put pen to paper in the darkest of ways under Stalin's reign, Mikhail Bulgakov decides to write about among other things, talking cats, naked witches, Pontius Pilate, invisible body cream, trumpet playing gorillas and dancing polar bears!, the range of characters on offer are also nothing short of fantastically bonkers!, the sheer audacity to come up with the ideas for this novel has to be commended, and the fact of being written in secrecy obviously helped. The devil be told, I am still unable contemplate whether this is a work of utter genius or the ramblings of a complete nutcase!. At times it felt all over the place, throwing to much madness at you all at once, but it somehow manages to get away with, though I still don't know why. Two things I do know for sure, Bulgakov certainly had one hell of an imagination and this will have to be read again, not necessarily to try and make more sense of it all but just for the sheer experience of being taken on a devilishly wild ride around Moscow and beyond.

چگونه می‌توان عاشق ولند نبود؟ چگونه می‌توان آرزویش را نکرد؟ شیطانی که با دستیارهایش جهان را از پاشنه در می‌کند تا حق گردن کلفت‌ها را بگذارد کف دست‌شان، گردن بزرگ‌ترین‌هاشان را به یک اشاره خرد کند، با شعبده‌هایش به ریش‌شان بخندد و این چهره‌های متشخص و جا افتاده را روانۀ تیمارستان کند، و از طرف دیگر، زیر پا له‌شده‌ها را، بی‌منزلت‌ترین‌ها را، دیوانه‌های تیمارستانی را، مطرودان و محرومان همیشگی را غرق پاک‌ترین و کودکانه‌ترین رؤیاهاشان کند، و همراه خود پروازکنان از نزد مردمان فرومایه ببردشان، ببردشان، ببردشان تا ابرها، تا ماه، تا خود ستاره‌ها، تا جایی که بوی عفن این جهان دیگر مشام‌شان را آزار ندهد.

یک شب مهتابی، باز به "والس پروانه‌ها" گوش دادم و بد جوری دلم هوای ولند را کرد، یادم افتاد چقدر جایش در جهان واقعیت‌های نفرت‌انگیز خالی است. چقدر جهان بدون حضور او بی معنا و بی رنگ است.
بعد، در این دلتنگی، این‌ها را نوشتم.

گفتار اندر ستایش نویسنده
میخائیل آفاناسیویچ بولگاکف در پانزدهم می در سال یک‌هزار و هشتصد و نود و یک میلادی در خانواده‌ای فرهیخته در شهر کی‌یف دیده به جهان گشود و در تاریخ دهم مارس در سال یک‌هزار و نهصد و چهل در سن چهل سالگی از دنیا در گذشت.
آشنایی من با قلمِ این پزشک، نویسنده و نمایشنامه‌نویسِ مشهور و دوست‌داشتنیِ روسی برمی‌گردد به کتاب «قلب سگی» که در آن کتاب من را شیفته‌ی قلم خود نمود.
بولگاکف در طول عمر کوتاه خود آثار جاودانه‌ای از خود به جا گذاشته که معروف‌ترینِ آن همین رمان «مرشد و مارگریتا» است که نویسنده سیزده سال از عمر خود را پای نوشتن آن گذاشت و تبدیل به یکی از شاهکارهای ادبی در قرن بیستم گردید.
شجاعت و تواناییِ بولگاکف در درهم شکستن مرزهای واقعیت و رویا و ورود و خروج‌های پشت‌سر هم از واقعیت به دنیای فراواقعیت برای منی که عاشق سبک «رئالیسم جادویی» هستم در این کتاب آن‌قدر محسوس بود که لازم دیدم اندکی در ستایش از او بنویسم.
او آن‌قدر در کار خود توانا و مسلط بود که در این رمان به شکلی سه داستان را همزمان باهم جلو برد و در انتها به زیباترین شکل ممکن تمام داستان‌ها را بست که من را ده‌ها برابر بیش از قبل شیفته‌ی خود نمود .

گفتار اندر ستایش مترجم
کتابی که من در اختیار داشتم، ویرایش دوم از کتاب مرشد و مارگریتا با ترجمه‌ی آقای «دکتر عباس میلانی» در ۵۳۴ صفحه بود که استاد میلانی ترجمه‌ی نخستین ویرایش آن را در تیرماه ۱۳۶۲ به پایان رسانده بود.
در این ویرایش که در آستانه‌ی چهلمین سالگرد نشر ویرایش نخست منتشر گردیده، دکتر میلانی با تطابق جدیدترین ترجمه‌ی انگلیسی کتاب که توسط «ریچارد پی‌ویر» و «لاریسا ولوخونسکی» منتشر گردیده با متن روسی اقدام به ترجمه‌ی مجدد و ویرایش ترجمه‌ی قبلی نموده و همچنین پانوشت‌ها و توضیحات بسیار زیادی به کتاب اضافه نموده است تا خواننده به میزان زیادی به نسبت کتاب قبلی به داستان مسلط شود و نهایتا کتاب جدید به نقاشی‌های بسیار بسیار زیبایی کامل مرتبط با داستان مزین شده که به جذابیت این کتاب افزوده است.
لازم دانستم از این تریبون استفاده کنم و از زحماتی که استاد میلانی بابت کتاب کشیده‌اند و متنی بسیار روان به همراه توضیحات بسیار بسیار عالی به خواننده هدیه داده‌اند و همچنین از «نشر نو» بابت چاپ و انتشار این کتاب صمیمانه تشکر کنم.

گفتار اندر داستان کتاب
سه داستانِ «شرح وقایع سفر شیطان به مسکو»، «سرنوشت پونتیوس پیلاطس و تصلیب مسیح» و «داستان عشق مرشد و مارگریتا»، داستان‌هایی هستند که بولگاکف به زیبایی هرچه تمام‌تر در این کتاب به طور همزمان و متصل به یکدیگر جلو برد و نهایتا پایان تمام داستان‌های کتاب را با هنرمندیِ هرچه تمام‌تر بست.
من برخلاف رویه معمول به‌ هیچ‌وجه به داستان‌های کتاب ورود نمی‌کنم و خواندن این کتاب را به دوستان خود واگذار می‌کنم اما آنچه که با اطمینان در مورد این کتاب بیان می‌کنم این است که در آینده‌ی نزدیک و نه دور قطعا بازهم به مطالعه‌ی آن خواهم پرداخت چون لذتی که از خواندنش بردم را نمی‌توانم توصیف و فراموش کنم و از دیشب که کتاب را تمام کرده‌ام تا همین الان که در موردش می‌نویسم دلم برای برخی شخصیت‌ها به خصوص برای «بهیموت» تنگ شده و ... .

نویسنده داستان کتاب را در خفقان نوشت اما خودش هرگز موفق نشد چاپ و با اقبال مواجه شدن شاهکارش را ببیند، شاهکاری که فقط یک رمان عاشقانه نبود بلکه اگر بخواهم توصیفش کنم یک آش رشته‌ بود و البته نه هر آش رشته‌ای!
بولگاکف با ترکیب سیاست، فلسفه، عشق، آیین و روان‌شناسی چنان آش رشته‌ای برای ما پخت که پس از گذشت این همه سال هنوز خوش طعم، گوارا و تعریفی‌ست!

نقل‌قول نامه
"با دیوانه نمی‌شود دعوا کرد."

"بزرگترین بدبختی روی زمین این است که آدم عقلش را از دست بدهد؟"

"باید اذعان کرد که در میان روشنفکرها هم آدم باهوش پیدا می‌شود."

"آدم نباید برای آینده برنامه‌های بزرگی بریزد."

"زبان شاید بتواند حقیقت را کتمان کند، ولی چشم‌ها هرگز!"

"واقعیت، سرسخت‌ترین چیز دانیاست."

"اگر پرونده‌ی کسی نیست شود، خودش هم نیست می‌شود."

"خدمه‌ی خانه از همه چیز خبر دارند، اگر فکر کنیم کورند اشتباه کرده‌ایم."

"اگر شر در کار نمی‌بود، کار خیر چه فایده‌ای می‌داشت؟"

"همه‌چیز همانطور می‌شود که باید بشود، بنای دنیا بر همین است."

"دست‌نوشته نمی‌سوزد."

کارنامه
بدون هیچ‌گونه لطف و ارفاقی پنج ستاره برای این کتاب منظور می‌کنم و خواندن این رمان دوست‌داشتنی و باارزش را به تمام دوستان عزیزم پیشنهاد می‌کنم.

بیست و پنجم تیرماه یک‌هزار و چهارصد

This is a romp. While reading it I saw somewhere that Salman Rushdie said it was a major influence for him in the writing of The Satanic Verses. I have an inkling, unconfirmed at this point, that Gabriel García Márquez and  Italo Calvino were also influenced by it. Several things about it surprise me. No doubt it's loaded with political subtext about Stalin's Russia; it was written during the years of the worst crimes of Stalin's regime. I speak here of "dekulakization," in which some 20 to 50 million people died, many succumbing to cannibalism, and the Moscow show trials so carefully dissected by Robert Conquest in his The Great Terror. But I was oblivious to any such subtext while reading this novel. What struck me was the lively picture it gives one of Moscow in the 1930s. The tenor of the city, its street life, not to mention the look of the place and the landscape surrounding it. The parks and public spaces. I had seen Moscow before in Tolstoy and Dostoevsky, but that was late 19th century Moscow, a provincial city parroting Parisian culture and language. I also remember--how can I forget?--the sinister Moscow of Solzhenitsyn's The Gulag Archipelago. But here we have a Moscow bursting with life, with people enjoying their lives. Yet, it's also a Moscow that aspires to world dominance. It was that contradiction that was always foremost in my mind as I read. One wonders how Bulgakov did it? Turning out this fabulist masterpiece in the midst of such craziness, such instability. But all that aside the book is finally unlike anything I have ever read before. Description is really the book's strength: action and imagery. There's no plot to speak of. (You can look elsewhere in these reviews for a description of the storyline.) It's character driven. And it never flags. An absolutely astonishing book.

Sign near Patriarch Ponds, Moscow.