O carte ce nu te poate lasa indiferent - fie o adori, fie o detesti de la inceput. Eu m-am lasat cucerita de stilul autorului care seamana cu o bijuterie indelung si atent slefuita.
Desigur ca povestea de dragoste nu este iesita din comun - un barbat tanar se indragosteste de o femeie casatorita si imposibilitatea acestei iubiri ii acreste inima si il transforma intr-un cinic care apoi ajunge sa se joace cu sentimentele doamnelor. Insa, nu ai cum sa rezisti descrierilor bogate si adesea uimitoare, a metaforelor somptuoase cu care Flaubert isi desfata cititorul. Practic esti smuls din prezent si trimis in Parisul anului 1848, unde esti liber sa porti jupon sau redingota, poti sa-l adulezi sau sa-l ocaresti pe regele Louis Philippe, poti sa te plimbi prin Bois de Boulogne, sa te distrezi la Moulin Rouge sau esti liber sa alegi sa iei parte la Revolutie ori sa privesti de pe margine.
Nu as putea sa inchei fara sa mentionez un citat interesant despre femei: "Inimile femeilor sint ca acele mici scrinuri cu sertare secrete, incastrate unele in altele; te straduiesti, iti rupi unghiile, si gasesti in fund, o floare uscata, fire de praf - sau nimic!"

This is one of the books one should read in autumn when the leaves are falling.

Si Emma Bovary était une version féminine et romantique de Don Quichotte, Frédéric Moreau est peut-être une version juvénile, idéaliste et velléitaire de Don Juan. En tout cas, c’est l’un des personnages les plus fascinants de la littérature française ; à la fois portrait semi-autobiographique du jeune Flaubert, amoureux d’Élisa Schlésinger, et dans la lignée d’autres personnages fascinés par l’amour et l’ambition (signes extérieurs de la réussite) : avant lui, Julien Sorel, Rastignac ; après lui, le jeune Marcel de la Recherche.

Voilà donc un provincial qui « monte » à la capitale pour y faire carrière ; et sur le bateau entre Nogent et Paris, il a le typique coup de foudre romantique pour une inconnue, dont la pensée quasi-fétichiste ne le quittera plus par la suite : Marie Arnoux. Dès ce moment, la vie de Frédéric gravite autour d’elle, au travers d’innombrables noces, revers et vicissitudes, en ce mouvement de chute libre tourbillonnante qui ne parvient jamais au but ; et malgré ou à cause de cela, Frédéric deviendra aussi un coureur de jupons invétéré et sans scrupules (Mme Dambreuse, Louise Roque, la Maréchale, la Vatnaz…). Mais qu’importe ces badineries passagères, si cela lui permet d’avancer sa carrière ou gagner de l’argent, puisque c’est l’inaccessible Madame Arnoux qu’il aime et aimera toujours… Le lecteur d’appréciera.

En effet, comme Flaubert le désirait, L’Éducation sentimentale est un faux Bildungsroman, « un livre sur rien », un récit sans climax, ou les entreprises échouent, les paroles tombent à plat, les amours avortent, les duels ne tuent pas, les rendez-vous n’aboutissent pas, les révolutions ratent, les projets s’enlisent, les aventures font fiasco. Et pourtant, dans ce roman, que d’événements, que de personnages, que de rencontres, que d’angoisses, que d’espoirs et que de contrariétés, quelle foultitude de détails anodins de toute sorte ! C’est sans doute l’un des livres les plus ambitieux et les plus denses du post-romantisme français.

Car il s’agit avant tout, pour Flaubert, de peindre une époque, établir « l’histoire morale des hommes de ma génération », c’est-à-dire des hommes qui ont cru aussi bien à l’amour romantique qu’à l’idéal socialiste. La monarchie de Juillet et les soulèvements populaires de 1848, summum des turpitudes bourgeoises et de la stupidité populaire, briseront tous ces idéaux. Et lorsque Flaubert écrit L’Éducation, l’ironie acerbe de sa plume, ses assauts contre la médiocrité et la langue de bois, expriment le désenchantement de l’après coup. Au fond, cette éducation sentimentale de Frédéric Moreau, tout comme l’intoxication romantique d’Emma Bovary, n’est qu’un apprentissage semi-livresque et languissant qui n’aboutit à rien ; et ce « livre sur rien » est en fait un livre ou tout, le romantisme amoureux comme les turbulences de l’histoire, sont tournés en dérision.

Ce qui reste de tout cela, le cœur du roman, c’est sans aucun doute la langue de Flaubert, ses peintures, ses mélodies et ses tempos, les détails qui tuent, les juxtapositions de scènes sans solution de continuité, les ellipses qui sautent par-dessus les époques, les arrêts sur image où se déploient le chatoiement d’une fête, la succulence d’un banquet, la frénésie d’une émeute, la contemplation d’un paysage de campagne, l’éblouissement d’un regard, Paris. Et puis cette fin pathétique, à la fois risible et déchirante... Bref, L’Éducation sentimentale est avant toute autre chose une extase esthétique, l’idéal transmuté ; et Flaubert se trahit à nouveau comme le vieux romantique « encrouté » et sublime qu’il n’a jamais cessé d’être.

Comme souvent, lu en binôme avec Michelle. Qu’elle en soit remerciée.

اونقدر دلنشین و جذاب نوشته شده که حتی جاهایی که هیچی از جریان نمیفهمیدم هم خوندنش برام جالب بود
کاش اطلاعات تاریخی و سیاسی بهتری داشتم تا کامل متوجه میشدم
اگر قبلش راجع به انقلاب فرانسه اطلاعات داشته باشین قطعا خیلی کمک میکنه
از کتاباییه که دوست دارم حتما بتونم دوباره بخونم

رمان خوب برای من رمانی هست که فاجعه و تراژدی‌اش نه توی کلمه‌های کتاب، که توی ذهنم و موقع خوندن اون اتفاق بیافته. اگه رمان‌ معاصر ـ رمانی که متعلق نباشه به ادبیات تعلیمی ـ خودش رو موظف بکنه به شرح و بسط تمام ریز و بم قصه، یک‌جورهایی میشه گفت تخیل خواننده‌اش رو با نشمه اشتباه گرفته؛ گویا. چند سال پیش که یکی از یادداشت‌های اورهان پاموک رو می‌خوندم، توی یکی از بحث‌های «ما چگونه ما شدیم؟»ایش، میاد و نویسنده‌ی ترک نسل قبلش رو می‌زاره رو ترازو و می‌گه تفاوت رمان‌نویس ترک با رمان‌نویسی مثل تولستوی تو اینه که رمان‌نویس ترک میاد و برای صحبت از چکمه‌بوسی، اشاره‌ی مستقیم می‌کنه به این کلمه و اون رو در مقام صفت طرف به کار می‌گیره و اما تولستوی میاد و به جای جعل صفت، وضع وضعیت می‌کنه. مثال هم می‌زنه تکه‌ای از رمان جنگ و صلح رو که تو اون قسمت چطور پدر پسری برای آینده‌ی بچه‌اش، «مجبور» میشه که ضیافتی رو ترتیب بده با دعوت از اشخاصی خاص.


چی شد که این رو گفتم؟ این‌روزها فرصت فلوبرخونی دست داده. مرد فجایع ذهنی.

About A Sentimental Education Gustave Flaubert wrote, "I want to write the moral history of the men of my generation—or, more accurately, the history of their feelings. It's a book about love, about passion; but passion such as can exist nowadays—that is to say, inactive." And the feeling of love and inactive passion of Frederic Moreau is the resulting story.

Setting in the time of the 1848 French Revolution which resulted in the formation of the nation's Second Republic, Gustave Flaubert writes a grand love story of Frederic Moreau, borrowing heavily from his personal experiences. When young Frederic falls in love with an older married woman at the age of 18, his "sentimental education" begins. Being at the impressionable, idol-worshipping age, the lady becomes the center in everything Frederic does. He knows that it is a love that would be frustrated and a romantic passion that would never be fulfilled, yet he hopes against all odds and is steadfast in his love. He stands by her through all her troubles without expecting any reward in return. When however after a long separation they meet again under favourable circumstances, Frederic is dismayed to see his idol thrown from his pedestal, and his life's love withers away under the change, completing his "sentimental education".

The protagonist, Frederic Moreau, is a sort of anti-hero. He is not industrious and wastes away in idle pursuits living on his inheritance. His great love doesn't shield him from the power of seduction and he has his fair share of mistresses. He is a good-hearted man nevertheless and lets every Tom, Dick, and Harry take advantage of him. Nothing major happens in his life except for his great love and inactive passion, and he stays much the same throughout the story pinning all his failures on "being sentimental". Frederic exasperated me to no end, and I disliked him in the beginning. But when the story progressed, I could come to better terms with him. And I truly felt sorry for him at the end.

A Sentimental Education is not only a love story, but also a historical account. There is a true account of the political failures of the Monarchy and the growing frustration of the intellectual youth that led them to take arms. I'm unaware of Flaubert's political allegiance, but I perceived satire on both the Monarchy and the Republic that followed.

Flaubert's writing is truly masterful. But it is something I didn't understand at once. The tone was so matter of fact at the beginning that I felt the whole thing is emotionally barren. I had to stop a little quarter way to breathe and repose. When I resumed, I found some mysterious enticement in Flaubert's words as he slowly worked his way on the different passions and sentiments of the characters bringing more warmth and feelings into the story. I was very much surprised by his style initially, but when I pondered over it, I realized that it was because Flaubert didn't want to define the characters nor the situation. He leaves it entirely to the readers, himself being detached from them. When the readers have sufficiently acquainted themselves with the characters and the situation of the story, Flaubert digs deeply into the lives and circumstances of the characters bringing out their inner feelings and passions. Although Flaubert took me on a ride, I was very much impressed by the ultimate destination to which he brought me.

There is nothing further to say. I'm sure you who read this review now understand why I enjoyed this book very much.

n  While Crimes of Passion are All the Fashion, A Gentleman's Picturesque Ideations of Adulterous Procreationn

Frederic Moreau comes of age in 1840s Paris. Given to flowery fancies of romance, he falls "in love" with Madame Arnoux, a lady at least a decade his senior, and becomes frustrated with the failed revolution of 1848, a Parisian fiasco. Flaubert said he set out to write a "moral history of the men of [his] generation...the history of their feelings... a book about love, about passion... inactive."

I enjoyed the book not so much for the love on verge of coital, a story line that lost its steam about halfway through the novel, but for its lampooning of a decadent, egocentric French society filled with superficial characters given to whimsy, such as the banker Dambreuse, "a man so habituated to corruption that he would happily pay for the pleasure of selling himself." C. Hitchens, “The Rat That Roared,” Wall Street Journal, 2/06/03.

I found Madame Bovary's abbreviated life much more compelling and revelatory than Monsieur Moreau's romantic adventures in pursuit of Madame Arnoux.

‎دوستانِ گرانقدر، من این کتاب را با نامِ "آموزهٔ سهش ها" یا "آموزش عاطفی" میشناسم.. ولی آنچه برجسته است این است که هدفِ اصلی <گوستاو فلوبر> از نوشتنِ این کتاب، بیانِ احساساتِ بسیار زیادِ فرانسوی ها و همچنین برآیند ها و پی آمدهایِ شکستِ عشقی میباشد.... فلوبر چیزی در حدودِ هفت سال از عمرِ خویش را پایِ نوشتنِ این رمان نهاد
-------------------------------------------
‎شخصیتِ اصلی داستان، جوانی به نامِ <فردریک مُورو> میباشد.. فردریک در سالِ 1840 میلادی همراه با مادرِ خود به شهرِ "نوژان سور سن" سفر کرده و در آنجا با زنی زیبارو به نامِ <خانم آرنو> آشنا میشود.. در همان نگاه نخست، یک دل نه صد دل، عاشق و دلباختهٔ این زن میشود.. ولی مشکل آنجاست که او شوهر کرده است
‎فردریک با داغی که بر دل دارد به پاریس باز میگردد، ولی نمیتواند عشقِ به <خانمِ آرنو> را فراموش کند... ناامیدی و سبُک سری در زندگیِ او موج میزند... تمامِ وقتش را بر گشت و گذار و رفت و آمد با دانشجویان و بازاریان و هنرمندان میگذراند... او در زندگیِ خویش معشوقه هایی دارد که از نظر سنی از او بزرگتر هستند.. <خانم دامبروز> که زنی ثروتمند است و <خانم رزانت> که تمام وقتش را در آتلیه و نمایشگاه ها سپری میکند... جالب است بدانید که از برخی جهات شخصیتِ فردریک شبیه به شخصیتِ نویسندهٔ کتاب است... <گوستاو فلوبر> نیز در جوانی سه معشوقه داشت که همگی از نظر سنی از او بزرگتر بودند
‎فردریک با شوهرِ خانمِ آرنو آشنا میشود... او مردی خوش گذران و خیانتکار و هوس ران است و شغلش خرید و فروشِ تابلوهایِ نقاشی میباشد و با زنهای زیادی در نمایشگاه ها آشنا شده است... رزانت نیز معشوقهٔ او بوده است و سپس با فردریک آشنا میشود... فردریک افسوس میخورد که چرا مردی با خانم آرنو است که سپاسدارِ این زن نمیباشد و چرا نباید او به جایِ آن مردِ هوس باز، با خانمِ آرنو زندگی کند
‎فردریک پس از مدتی از همه چیز و همه کس دلزده میشود و رابطه اش را با زن ها نیز قطع کرده و حتی با <لوئیز> که او را میپرستد و با او قصدِ ازدواج دارد نیز قطع رابطه میکند
‎در سالِ 1848 میلادی، شورش و انقلاب سراسر فرانسه را زیر و رو کرده است.. دوستانِ فردریک همچون <سرنال> در این شورش ها شرکت میکنند. ولی فردریک هیچگونه علاقه ای به این کارها نشان نمیدهد و خود را از دوستانِ انقلابیِ خویش جدا میکند.... در همان روزها به طور اتفاقی با خانمِ آرنو، برخورد میکند... ولی هرکاری میکند نمیتواند به او بگوید که تا چه اندازه دیوانه وار دلباختهٔ او میباشد... او به جایی رسیده است که دیگر برایِ رسیدنِ به آرزوهایش هیچ تلاشی نمیکند
‎سرانجامِ آن انقلاب و شورش ها، پایانِ حکومتِ <لویی فلیپ> و آغازِ جمهوری دومِ فرانسه است... فردریک نسبت به سرنوشتِ سرزمینش و هیجاناتِ انقلاب بی تفاوت است
‎بیست و هفت سال از نخستین دیدارِ او با خانمِ آرنو میگذرد... فردریک به همان شهری که دلدادگی اش از آنجا آغاز شده، باز میگردد و داستانِ زندگی اش و آن عشقِ نافرجام و غم انگیز را برایِ دوستش <دلوریه> بازگو میکند
--------------------------------------------
‎امیدوارم این ریویو در جهتِ شناختِ این کتاب، کافی و مفید بوده باشه
‎<پیروزباشید و ایرانی>

An amazing analysis of a man pursuing his passions but not strong enough to really attain any of them, and learning nothing about himself along the way. As capable of believing his own bare-faced lie about love or money at the end as at the beginning.

Also a meticulous portrayal of 1840s France, with a broad swath of characters from all quarters of Paris: Bohemian, student, artisan, courtesan, diminished spinster, art trade, banker, political provocateur. Flaubert brilliantly shows how all political players shifted their ground to save their skins and find a living as revolutions broke out, succeeded, and failed. And how they apparently believed their principles supported wildly changing positions from one change of government to the next.

One also is amazed by the division of the classes and the great wealth behind dizzying feasts, couture, furnishings, carriages, mistresses, only 50 years after the Revolution. Frederick burns his way through one fortune after another, actually paying his way, while Arnoux shows how to sustain the lifestyle on loans and chicanery.

Really a phenomenal achievement. Flaubert sustains our interest in Frederik despite his massive flaws, his duplicity, his foolishness, and selfishness. In part we feel a bit of pity for him as his ‘friends’ take advantage of him fime after time, and in part we recognize a certain amount of nobility in his love for Madame Arnoux. He is a knight errant in his devotion, just not as pure, and without a dragon to slay--instead he fritters away his life for lack of any goal other than this love for a married woman.

انسان ترکیب پیچیده‌ای از احساسات، امیال طبیعی و عقل و حسابگری است. جدی نگیرید اگر زمانی، فراتر از مرزهایش رفته، با شوریدن بر طبیعتش، به کمک یکه‌تازی و توپ و تشرِ عقل و منطق، میل و احساساتش را ندیده گرفته و از میدان زندگی بیرون رانده است؛ در مقابل زمان‌های دیگری احساس گناه کرده و با واکنشی از سر ناچاری سیلابی از احساسات شورانگیز راه انداخته و عقل و منطق را در جایگاه متهم نشانده است. به همین روال قرن‌ها از پی هم، انسان «ملامت کردن احساسات» یا برعکس «به سخره گرفتن عقل» را تجربه کرده است و به نظر می‌رسد حالا دیگر باید فهمیده باشد که هر کدام در جایی به کارش می‌آیند و سامان زندگی‌اش بدون هر کدام از آن‌ها به‌‌سر نمی‌شود. اما هنوز هم انسان، انسان است.

اگر گفته می‌شود انسان بودن وظیفه‌ی لغزنده و دشواری است و آزادی برای انسان همان مسئولیت سنگینی است که باید بپذیرد؛ به همین خاطر است. کنار هم نشاندن و اداره‌ی خودآگاهانه و هم‌زمان عقل و احساس به آسانی ممکن نیست. تاریخ می‌گوید انسان هر اندازه که رشدیافته‌تر باشد، بیشتر و با صورت بهتری می‌تواند نیروی عقل و احساسش را کنترل کند و در مسیر آن‌چه می‌خواهد به‌کار بگیرد. چنین انسانی با پاهایی که روی زمین ایستاده است، سری هم در میان ستارگان دارد؛ ولی اگر قامت و وسعت چشم‌اندازهای زندگی کوتاه بماند، انسان در عمر کوتاهش یا خودبین و عقل‌مدار مثل سنگ و خزه بر روی زمین چسبیده است و یا احساساتی و سانتی‌مانتال چون ابری ناپایدار در آسمان بی‌انتها سرگردان است.

حال روشن است که چرا احساسات مهم است؟ چون هنوز به اندازه‌ای قوت دارد که انسان بدون مهارکردنش به راحتی چشم بر واقعیت می‌بندد و تمام زندگی‌اش در افسون خیالات بی‌حاصل فرو می‌غلتد. این چیزی فقط مربوط به یک فرد یا زندگی شخصی او نیست. در مقیاس بزرگتر مثلاً نسل و جامعه‌ای که خواسته‌ها و اهداف راستین‌اش را فراموش کرده بیشتر از این که عاقل باشد، اسیر احساسات - بخوانید ایدئولوژی - است. احساسات ایدئولوژیک از هر جنسی که باشد، دینی یا لائیک، سوسیالیستی یا لیبرالیستی، اتوپیایی یا دیستوپیایی، این توهم را با خود دارد که تا خوشبختی و سعادت و تحقق آرمان‌ها و آرزوها تنها چند انتخابات / چند پله پیشرفت / یک انقلاب / یک نهضت / یک جنبش / یک نفی و براندازی / یک سرمایه‌گذاری یا یک ... فاصله دارد. این‌جا هر چیزی را می‌توان به جای سه‌نقطه‌ نشاند، نتیجه تفاوت چندانی ندارد؛ چون در اصل این طور اندیشیدن است که معیوب و ابتر است و به فاجعه ختم می‌شود.

این همان چاهک رمانتیک و ایدئولوژیکی است که ممکن است زندگی نسل‌های متمادی از یک جامعه را مشغول خود کرده و در خود فرو ببرد. همان دوروبرها بعید نیست، امیدهای کوچکی پرورش داده شوند، انگیزه‌هایی نیکو خلق شوند؛ اما خیلی زود یا سستی و کم‌رمقی و انفعال همه‌گیر آن‌ها را نادیده گرفته و می‌پژمرد یا حوادثی از بیرون همه چیز را به شکست ختم می‌کنند. سؤالی که با فوریت به ذهن می‌رسد این است، پس برای رهایی از این چاهک چه باید کرد؟

درست همین‌جاست که اثر نجات‌بخش داستان آشکار می‌شود. داستان در شمایلِ مدرنش یعنی رمان ابتدا همه چیز را به تعلیق در می‌آورد. خیر و شر، رویاها و آرمان‌ها، راه‌های رسیدن به آن‌ها. در رمان هر چیزی که در اطراف شخصیت‌ها شکل گرفته است و البته سخت و استوار است دود می‌شود و به هوا می‌رود و این البته کار کمی نیست. رمان‌نویسِ خوب تمایل ما برای رسیدن به پاسخ‌های ساده را عامدانه مختل می‌کند و پیداست که چگونه از این کار لذت می‌برد. در انجام دادن این کارها گوستاو فلوبر Gustave Flaubert یکی از بهترین‌هاست.

او می‌تواند با قدرت داستان‌سرایی خود، دیدگاه‌های حاضری و همیشگی ما را چه از منشأ عقل باشد و چه هر میل درونی دیگری، سر جایشان بنشاند. به این ترتیب است که دیوار شکننده‌ی خودبینی و تعصب درونی‌شده و ناخودآگاه ما ترک برمی‌دارد و چه بسا هم فرو بریزد.

ولی سبک زندگی ما به سمتی رفته است که کمتر کسی در مقابل متن‌های طولانی تاب می‌آورد. اگر متنی از قرن نوزدهم باشد و کسی درباره‌ی شاهکار بودنش حرفی جنجالی نزده باشد یا عکسی نگرفته باشد و ایونتی جذاب برگزار نکرده باشد که تاب و تحمل‌مان از این هم کمتر می‌شود. اما آیا متوجه هستیم که با چه شتابی، فرصت و لذت آهستگیِ ته‌نشین شدن فهم در جان‌مان را بی‌اختیار در مقابل هیچ واگذار کرده‌ایم؟ نمی‌دانم. ولی می‌دانم این قبیل پیش‌داوری‌ها هر چه هست، نه تنها لذت کنکاش و سیاحت در متن و مزمزه کردن ادبیات برای ساختن و رشد خودمان را از ما می‌گیرد، بلکه به همان اندازه و شاید هم بیشتر ما را از گردش در چشم‌اندازهای جدید محروم می‌کند؛ حتی ما را محکوم به ماندن ابدی و پوسیدن در پیله‌ی تکرار نخ‌نماشده‌ی اطراف‌مان می‌کند.

درخشش کم‌نظیر فلوبر در ادبیات دلیلی مهم دارد. او به گواه تمام متن‌هایش درک درستی از هنر رمان داشته است. هم‌چنین تلاش کرده نشان دهد که چگونه رمان در عین زیبایی می‌تواند نجات‌دهنده باشد. به‌خوبی می‌دانست قالب‌های کمیک یا تراژیک رمان فرصتی مهیا می‌کند که ما موقعیت‌ها و شکست‌های دیگران را به شکلی بسیار عمیق‌تر و تأثیرگذارتر از شرایط عادی خودمان تجربه کنیم.

تنها این‌گونه از داستان‌سرایی است که ما را دعوت به «درک کردن» و نه «دانستن» می‌کند. «تربیت احساسات» او یکی از بهترین جلوه‌های این دعوت است. این رمان آشکارا نشان می‌دهد، فلوبر به درستی باور داشت که دانستگی انسان چیزی از حماقت او کم نمی‌کند. شاید به همین جهت او خودش دست به‌کار شده و مسیر پر سنگلاخ و دشوارِ «نوشتن» را برای مقابله با حماقت برگزید. در نظر او انسان خرفت و ذاتاً احمق است؛ ولی لحظاتی هست که نور ذکاوت می‌تابد، مثل آتش‌بازی و تمامِ مسأله تکثیر این لحظات است. بله انسان ابله است ولی ذکاوت هم یک ویژگی انسانی است و این به غایت تسلی‌بخش است.

فلوبر نویسنده‌ای اصیل است؛ چون با نوشتن این میل را در انسان برمی‌انگیزد که اغفال نشود. برای این برانگیختن و تلنگر زدن هیچ فرصتی از جنس نوشتن را از دست نمی‌دهد. او حتی به نزدیک‌ترین دوستانش، معشوقه‌اش و نویسندگان دیگر به بهانه‌های مختلف نامه‌های مفصلی می‌نویسد. این خیلی خوب است که علاوه بر آثار برجسته‌اش نامه‌های بسیاری از او مانده است که چه بسا کار شرح حال و وبلاگ امروزی را می‌کنند. بیشتر آن‌ها حتی امروز فوق‌العاده خواندنی و با ارزش به نظر می‌رسند. برخی نیز انتخاب شده و در مجموعه‌هایی چاپ و منتشر شده‌اند. من مجموعه‌های مختلفی از نامه‌های فلوبر را با ترجمه‌هایی از اصغر نوری، ابراهیم گلستان، گلاره جمشیدی و نرگس جلالتی دیده‌ام. یکی از بهترین دریچه‌ها برای واردشدن به چشم‌انداز فلوبری جهان همین نامه‌ها هستند. فلوبر در یکی از این نامه‌ها در پاسخ به پرسش زنی جوان نوشته است:

«احساس یا به عبارت صحیح‌تر عادتی وجود دارد که شما از آن بی‌بهره‌اید و آن عشقِ مشاهده است. شما علیه پستی، خودکامگی و بیداد جهان و همه‌ی عفونت‌ها و زشتی‌های زندگی بر می‌آشوبید ولی آیا همه را خوب می‌شناسی؟ همه چیز را بررسی کرده‌اید؟ مثل خداوند به همه‌ی امور احاطه دارید؟ از کجا معلوم که داوری شما به عنوان یک انسان عاری از خطا باشد؟ از کجا معلوم که احساساتتان شما را دچار اشتباه نکرده باشد؟ ما انسان‌ها با هوش و حواس محدود خود چگونه می‌توانیم به شناخت کامل خیر و حقیقت نائل شویم؟ آیا هرگز خیر مطلق را درخواهید یافت؟ انسان برای زیستن باید از تلاش برای داشتن یک عقیده‌ی مشخص درباره‌ی مسائل گوناگون صرف‌نظر کند. بشریت همین است که هست. مسأله نه تغییر دادن بلکه شناختن آن است. کمتر به خودتان بیندیشید. سعی کنید از جلد خودتان بیرون بیایید مطالعات وسیع بکنید. تاریخ بخوانید. خود را به یک کار منظم و خسته‌کننده وادارید. زندگی چنان کریه است که تنها راه تحمل‌کردن آن اجتناب از زندگی است و راه اجتناب از زندگی نیز پناه بردن به عالمِ هنر و جستجوی وقفه‌ناپذیر حقیقت نهفته در زیبایی است.»

پیداست که همین سخت‌کوشی بی‌محابا را خود فلوبر در نوشتن داشته است. دوستانش گفته‌اند آقای فلوبر در تلاشی فرساینده ممکن است سه روز روی یک جمله کار کند. ممکن است نصف روز وقت صرف یافتن محل درست یک ویرگول کند و در تمام این مدت با فنجان‌های قهوه و لیوان‌های بزرگ آب سرد خود را سرپا نگه دارد. او جمله‌ای را که نوشته بارها می‌خواند و وارسی می‌کند تا اطمینان پیدا کند که از هر جهت جمله‌ی خوبی از آب درآمده است. پس نویسنده به انسانی‌ترین شکل ممکن، تمام زندگی‌اش در حال دست و پنجه نرم کردن با ضعف‌های خودش بوده و همیشه در جستجوی تجربه‌های جدید بوده و شاید به همین خاطر آثارش این اندازه عمیق، واقعی و باورپذیرند. ثمره‌ی سخت‌کوشی و وسواس او در نوشتن، آثاری است که از پسِ قرن‌ها هم‌چنان خواندنی، درخشنده و برفرازند.

این نوع سخت‌کوشی‌ها امروز اگر باور نکردنی و حتی غیرضروری به نظر می‌رسند، به‌خاطر رسوب باقی‌مانده از اقسام متنوع ایدئولوژی در ذهن‌هاست. ذهن‌های پروارشده از احساسات و ایده‌پروری‌هاست که هر روز جای عقل و دانایی و خوداگاهی احساسی را تنگ‌تر می‌کند و باعث می‌شود انسان قافیه را به هر چه که غیر انسانی است ببازد.

در هر صورت عطش جستجوی بی‌وقفه و عمیق و شگرفی در کار است که فلوبر را وا می‌دارد هفت سال پرزحمت از زندگی‌اش را صرف نوشتن رمان تربیت احساسات کند. داستانی که او می‌خواست شبیه هیچ رمان دیگری نشود، کم‌و‌بیش موضوعی نداشته باشد و روی پاهای خودش بایستد و مهم‌ترین و ضروری‌ترین حرف‌ها را بزند. با خواندن کتاب می‌فهمیم که کم و بیش همین طور هم شده است. بهتر است بگوییم موضوع آن از فرط آشکارگی و بدیهی بودن، نادیدنی است اما در تمام سطوح زندگی فرد و جامعه مثل هوا جریان دارد.

زندگیِ شخصیت محوری داستان، یعنی فردریک مورو که فقط فکر می‌کند می‌داند چه می‌خواهد، روابط او و دست‌وپا زدن‌هایش در متن جامعه‌ای که نمی‌داند چه می‌خواهد بهانه‌ای شده است تا به واسطه‌ی داستانی که راوی‌اش به شکلی استادانه نامرئی شده است، مدتی در جامعه‌ی آشوب‌زده‌ی معاصر فلوبر زندگی کنیم. انسان‌ها و جامعه‌ای را ببینیم که به کرّات امید و انگیزه می‌سازند و به دست ناخودآگاه خود ویران می‌کنند. فلوبر در تربیت احساسات تاریخ انسان‌های نسل معاصرش را نوشته؛ اما کیست که نداند بشر حالا هم همان چیزی هست که سال‌ها بوده است. هیچ تغییری به‌سادگی ممکن نیست؛ ولی اگر انسان را چنان که هست بهتر بدانیم و بشناسیم و بفهمیم که چه می‌خواهد، بعید نیست راهی برای سامان دادن نسبی به وضعیت پیدا کنیم. اما دریغ که چاهکی که حرفش را زدیم، می‌تواند قرن‌ها در همان مرحله‌ی قبل از شناختن و فهمیدن همگان را به خود مشغول کند.

جامعه‌ی بعد از انقلاب فوریه‌ی فرانسه از نظر فرهنگی و سیاسی حوادثی را از سرمی‌گذراند که همه را به یکسان سرشار از حماقت نشان می‌دهد. فلوبر در نامه‌ای به دوستش می‌نویسد:

«سال 1870 بسیاری از مردم را دیوانه کرد و گروهی را خرفت کرد و مابقی را به حالتی از خشم دائم درآورد. من در این گروه آخری هستم.»

خشم دائم او به جای ویرانگری، تبدیل به نیروی نقادی در جهان ادبیات شده است که با آن کالبد بی‌روح جامعه‌اش را می‌شکافد. جامعه‌ای که با طغیانِ احساسات انقلاب کرده و نسلی بورژوا بر سرکار آورده است که مهم‌ترین ویژگی‌اش «سر درگم بودن» آن است. فلوبر در نامه‌ای به تورگنیف نوشته است:

«بورژوازی چنان سردرگم است که همه‌ی انگیزه‌هایش را برای دفاع از خود از دست داده است و هر آن‌چه که جانشین‌اش شود هم بهتر از آن نخواهد بود. غمی وجود مرا فرا گرفته است. احساس می‌کنم بربریتی علاج‌ناپذیر از اعماق زمین سر بر آورده است. امیدوارم پیش از آن که همه چیز را با خود ببرد من دیگر زنده نباشم.»

ولی فلوبر با این همه تلخکامی و یأس هنوز اهل انفعال و بی‌عملی نیست. با نوشتن دست به هجو ادا و اصول نسل انقلاب‌کرده و بورژوا شده‌ی معاصرش می‌زند. هجو تند فلوبر حتی دامن ادعاهای روشنفکرانه‌ی شایع در عصر خود را می‌گیرد. ادعاهایی که نمایشی برای فضل‌فروشی است. در نامه‌ی دیگری به ژرژ ساند نوشته است:

«هر چه می‌کشیم از بلاهت بی‌نهایت است. کی می‌شود که از شر گمانه‌زنی‌های تهی و ایده‌های همه‌گیر رهایی یابیم؟ هر چه را می‌خوانیم، بدون بحث می‌پذیریم. مردم به جای آزمودن شنیده‌ها، مدام اظهار فضل می‌کنند. عنوان ثانویه‌ی کتابی که دارم رویش کار می‌کنم «دایره‌المعارف بلاهت انسان» است، عنوانی که می‌تواند خودم را هم به زیر بکشد و مرا جزوی از موضوعش کند.»

به این ترتیب فلوبر کتابی نمی‌نویسد که به توهمات خواننده دامن بزند؛ بلکه برعکس با کتابش حفره‌ای درست می‌کند که همه‌ی توهمات و رویاهای خواننده را به کام خود می‌کشد. این جسارت وادارم می‌کند بگویم از میان آن چه تا‌کنون از فلوبر و ادبیات قرن نوزدهم فرانسه خوانده‌ام، تربیت احساسات را کم‌نظیر یافته‌ام و حتی برتر از کارهای دیگر فلوبر. از این حیث که به معنای واقعی کلمه رمان است. نویسنده‌اش استادانه نشان داده که چگونه تمام آرمان‌های عاطفی، هنری و اجتماعی فرد و همین طور جامعه در تماس با واقعیت تحلیل رفته و از بین می‌روند.

تربیت احساسات قهرمان ندارد، راوی‌اش هم نامرئی است. فردریک مورو ضد قهرمان آن است. جوانی جاه‌طلب که به دنبال رویاهایش از شهرستانی کوچک به پاریس می‌رود تا نه تنها ثروت خانوادگی اندک و موقعیت مالی شکننده‌اش را بهبود بدهد، بلکه با هم‌نشینی و معاشرت با بزرگان به حلقه‌های سیاست و قدرت و شهرت وارد شود. از قضا جامعه‌ای که مورو در آن تصویر شده است هم، به تازگی نظم پیشینی خود را زیرورو کرده و همه چیزِ متعلق به گذشته را به شکلی انقلابی به هم زده است و منتظر است نظم و هنجارهای تازه‌ای شکل بگیرد. جامعه نیز مثل مورو در تزلزل، بی‌همتی و عواطف و احساسات انفعالی دست‌وپا می‌زند، گاهی به گذشته باز می‌گردد و گاهی خیال‌پردازی‌هایی آرمانشهری برای آینده می‌کند و در هر حال فرصت‌ها را یکی پس از دیگری به بهای ناچیزی می‌سوزاند.

«فکر که نباشد عظمتی هم نیست و عظمت که نباشد زیبایی هم نیست. او کار سخنوران را خیلی دوست داشت... فردریک می‌گفت که تمام نویسندگان را ترجیح می‌دهد؛ اما او گفت که باید لذت بزرگی باشد در این که آدم توده‌های مردم را مستقیم خودش و بدون واسطه تکان بدهد و ببیند که همه احساس‌های درون خودش چطور به درون بقیه منتقل می‌شود... مشکل در این نهفته بود که در جامعه‌ی مدرن همه می‌خواستند از طبقه‌ی قبلی خودشان بالاتر بروند تجمل داشته باشند... اما تجمل فقط به رونق اقتصادی کمک می‌کند... آن‌هایی که دارند آن‌هایی که دیگر ندارند و آنهایی که سعی می‌کنند داشته باشند اما همه‌شان در پرستش ابلهانه‌ی اقتدار توافق دارند.»

این فلوبر است که خوب می‌داند چگونه با حفظ جذابیت روایت در دل ماجرای کشاکش انسان بین عقل و احساسات برود. او می‌تواند با نگاه واقع‌بینانه‌ی انتقادی و آیرونیک خود خواننده را وادار کند که ایده‌اش را جدی بگیرد. بارها نزدیک شدن به واقعیت سخت را در زندگی شخصی فردریک مورو و کارها و آدم‌های اطراف او در جامعه دنبال می‌کند؛ ولی باز هم در آخرین لحظه زیر پای فردریک را خالی می‌کند و او را به زمین می‌زند تا تلخی غرق شدن در احساسات را به خواننده بچشاند. فردریک در موقعیت‌های مختلف بارها تنه‌اش به تنه‌ی واقعیت می‌خورد :

«با نزدیکانه‌ترین رازگویی‌ها، همیشه محدودیت‌هایی هست که از شرم بیجا یا ظرافت یا ترحم است. نزد دیگری یا خودت به ورطه‌هایی، منجلاب‌هایی برمی‌خوری که از پیش رفتن بازت می‌دارند. گو این که این را هم می‌دانی که اگر پیش بروی آن یکی درکت نمی‌کند. بیان دقیق آن چه بخواهی دشوار است و از همین روست که به ندرت می‌توان با کسی به کمال یکی شد.»

هم جامعه و هم ضد قهرمان داستان باز هم اسیر سستی و بی‌ارادگی شده و در مقابل آماج احساسات درونی‌اش بی‌دفاع عقب نشسته و مشغول لیسیدن زخم‌هایش می‌شود:

« خیلی از شکل آن تعریف کرد تا مجبور نشود درباره‌ی محتوایش نظر بدهد....»

یا «خودش را با آن آدم‌ها مقایسه کرد و برای تسکین غرور جریحه‌دارشده‌اش بر حماقت‌شان تأکید گذاشت.»

یا «عشقش ملایمتی مرگ آلود و زیبایی رخوتناکی به خود گرفته بود، بس که شادکامی دلش را نازک کرده بود شورها می‌پژمرند اگر جایشان را عوض کنی.»

و «این که به میانه‌ی ماه تابستان زنان می‌رسید دوره‌ی هم تأمل و هم مهربانی. زمانی که پختگی آغاز می‌شود و نگاه از شعله‌ای عمیق‌تر رنگ می‌گیرد. زمانی که قدرت دل با تجربه‌ی زندگی در هم می‌‌آمیزد و در آخرهای شکفتن‌ها وجود کامل لبریز از غنا و زیبایی‌اش موزون می‌شود. مطمئن از این که خطا نخواهد کرد خود را به دست احساسی رها می‌کرد که به نظرش حقی بود که به بهای رنج و غصه به‌دست آورده بود.»

از این نظر فلوبر را در مقیاس ادبی با کانت مقایسه کرده‌اند که می‌خواسته است با سبک خاص خود، ابزارهای شناخت واقعیت را با ادبیات دگرگون و نو کند؛ اما کار او که گزارش جزء به جزء واقعیت نیست. حتی کتابش نوعی خلاء واقعیت است. هر جا که شد واقع‌گرایی خام را به استهزاء می‌گیرد و در عین حال می‌خواهد در شخصیتی که خلق کرده فرو رود و واقعیت را از چشم او ببیند؛ بی‌آن که خودش به عنوان روایت‌کننده حضور داشته باشد یا قابل مشاهده باشد:

«افراد سخیف و کوته‌بین، خودستایان و مشتاقان می‌خواهند از هر چیزی نتیجه‌ای بگیرند هدف زندگی و بعد لایتناهی را جستجو می‌کنند. با دست‌های حقیرشان مشتی شن برداشته و به اقیانوس می‌گویند می‌خواهم شن‌های ساحل را بشمارم. ولی وقتی شن‌ها از میان انگشتان‌شان فرو ریخت و شمارش به درازا کشید، پای بر زمین می‌کوبند و گریه سر می‌دهند. می‌دانید با شن‌های ساحل چه باید کرد؟ باید روی آن‌ها زانو زد یا راه رفت. شما هم راه بروید.»

سبک خاص فلوبر همین است. راه رفتن روی آن‌چه واقعیت دارد. همین طور همراهی با حرکت و لیز خوردن و تکان خوردن حین راه رفتن. فهمیدنِ هر نوع تحول، انقطاع و آشوب در ماهیت انسان و جامعه برای دیدن و شناختن بهتر و دقیق‌تر:

«من به تحول دائمی بشریت و اشکال گوناگون آن اعتقاد دارم. به همین دلیل هم از تمام چارچوب‌هایی که می‌خواهند بشریت را به زور در آن‌ها بگنجانند و از تمام شیوه‌هایی که برای تعریف بشریت به کار می‌برند و تمام نقشه‌هایی که برای آینده‌ی بشریت می‌کشند بیزارم. دموکراسی آخرین حرف بشریت نیست. همان‌طور که قبلاً بردگی و فئودالیته و سلطنت نبوده است. افقی که آدمی می‌بیند سر منزل افق‌ها نیست، زیرا فراتر از آن افق‌های دیگری نیز وجود دارد. زیرا به نظر من جستجوی بهترین دولت کار احمقانه و جنون‌آمیزی است. برای من بهترین آن چیزی است که در شرفِ احتضار است؛ زیرا چیز تازه‌ای می‌خواهد جای آن را بگیرد.»

ذهن پیشرو و درخشان فلوبر در پس این جملات پیداست. نکته‌‌ی جالبی هم در مقایسه‌ی نوع مدرن و امروزی بودن فلوبر با نویسندگان معاصر وجود دارد. در فرم‌های مدرن داستان‌نویسی، میان نویسندگان معاصر متداول است که فرم را سیال و بی‌شکل کنند. مثلاً برای نشان دادن آشوب و دگرگونی و متغیر بودن جهان و انسان، زمان را پس و پیش کنند، شالوده‌های روایت و شخصیت‌ها را بشکنند و از دستور زبان گرفته تا مکان و منطق واقعیت و روایت، خلاصه همه‌ی کلیشه‌ها را به هم بریزند تا فرم با محتوا همراهی کند؛ عدم توازن و تضاد را القا کند. در حالی که فلوبر دچار این نوع ساده‌لوحی نمی‌شود. در شیوه‌ی فلوبری محتوا هر اندازه آشفته‌تر و ناهمخوان‌تر است، متن و روایت منظم‌تر و به قاعده‌تر و یک‌پارچه‌تر است و امروزگی واقعی فلوبر همین است که باعث می‌شود هر کسی تربیت احساسات او را می‌خواند، شگفت‌زده می‌شود که چرا یکی از بلندپروازانه‌ترین کتاب‌های فلوبر به اندازه‌ی دیگر اثرش شناخته نشده و معروف نیست.

مهدی سحابی هم با یکی از هنرهایش که عبارت از ترجمه‌ی آثار ادبیات فرانسه است، کار فلوبر را برای خواننده‌ی فارسی زبان تمام کرده است. سحابی چنان که دیده‌ایم اغلب به سراغ متونی رفته است که مترجمان دیگر غالباً به واسطه‌ی پیچیدگی و دشواری از کنارشان گذشته‌اند. او بارها از دالان‌های تودرتوی زبان فرانسه با سلین و دوبووار و پروست و فلوبر گذشته است و کار ترجمه‌شان را با کفایت و وفاداری کامل به زبان و روح اثر به سامان رسانده است. این بی‌پروایی او در ترجمه مدیون شناخت و درک عمیق او از هنر و ادبیات و رمان است. همین طور بخش بزرگی از شناخت و بهره‌ی ما از ادبیات فرانسه مدیونِ مهدی سحابی عزیز.

L’Educazione Sentimentale pubblicato nel 1869 dallo scrittore francese Gustave Flaubert [1821-1880], racconta in maniera esemplare l’irresoluta e incerta vita sociale e amorosa del protagonista, il giovane Frederic Moreau, che lasciata la provincia francese per la capitale aspirando a gloria imperitura e ad amore eterno, a lungo andare si dimostrerà incapace di gestire la sua vita privata e sociale come il suo impeto giovanile avrebbe sperato.

Un romanzo che accanto alle vicende private del protagonista e dei personaggi comprimari, maschili e femminili che ruotano intorno alla sua vita delinea in maniera mirabile un microcosmo che riflette la società francese borghese dell’epoca con le sue contraddizioni, aspirazioni, ideali, mostrando le difficoltà della Francia a ritrovare un equilibrio sociale e politico dopo i tempi della Rivoluzione, dell’Impero e della Restaurazione.

Tinha ficado algo apreensivo aquando da minha resenha de “Madame Bovary” (1856), mas aceitei que o problema fosse meu. Assumi que a obra tinha surgido numa fase embrionária do realismo na literatura, que tinha obrigado Flaubert a inovar e a abrir caminhos sem pauta para se orientar, e que por isso teria de ser condescendente por estar a quase dois séculos de distância. Mas ao chegar ao final de “A Educação Sentimental”, esta minha abordagem já não serve, porque passados 15 anos, Flaubert não alterou em nada os problemas que eu tinha sentido face a "Madame Bovary".

Só em parte consigo entender que Proust e Kafka se tenham deliciado com Flaubert. Sim a escrita tem momentos muito bons, existe uma organização frásica muito boa, capaz de gerar bom ritmo, de adocicar a leitura, a ponto de fazer toda a experiência fluir muito naturalmente. Por outro lado, e agora no final destes dois livros, percebo que Flaubert terá sido um indivíduo com problemas obsessivos, centrado sobre si e sobre a sua arte, incapaz de lidar com o social. E é por isso que apesar de eu não ver proximidade temática, entre Proust e Kafka com Flaubert, eles por sentirem problemas ao nível dos de Flaubert, terão lido nas entrelinhas. Mas fosse apenas este o meu problema com a obra, e aceitaria Flaubert sem problemas, o problema é que ao contrário deles, Flaubert não foi capaz de criar uma obra autónoma.

Ou seja, “Madame Bovary” e “Educação Sentimental”, seguem ambos a mesma formula, com uma variação apenas, num temos uma mulher, no outro um homem. Isto parece ridículo, mas foi exatamente isto que senti no final dos dois livros. **** SPOILER **** Temos dois personagens, Emma e Frederic, ambos apenas centrados sobre si, nos seus amores, totalmente insensíveis à restante sociedade, desde a própria família, aos amigos, até mesmo aos próprios filhos. E se já me tinha chocado com o desenho da relação entre Emma e a sua filha Berthe, Frederic vai muito mais longe, roçando o desumano. Ter um filho e não querer saber, podemos até aceitar que se trata de alguém apenas focado em si, mas ver o filho morrer nos braços, e estar apenas preocupado com o facto da amada ir partir para outra cidade, é tão aberrante que não tenho palavras para descrever **** FIM ***.

Acabei por ter de ir confirmar que Flaubert nunca casou, nem nunca teve filhos, e para além disso, afirmava ser "antinatalista", já que considerava não querer "transmitir a ninguém os agravos e as desgraças da existência”. Lido assim, parece profundo, apesar de ser aquilo que quase todas as pessoas que conheço, e que não querem ter filhos, dizem. O problema, é que para alguém supostamente tão reflexivo sobre a existência humana, escreveu dois livros, os que li, de uma superficialidade atroz. Tanto Emma como Fréderic vivem as suas vidas sem pensar em absolutamente mais nada nem ninguém, a não ser nos seus amores, nos seus desejos, na sua própria felicidade. Como se para viver bastasse apenas amar alguém, isto claro desde que caísse na conta uma renda mensal para não ter que trabalhar e poder viver apenas a pensar no tal amor.

Flaubert criticou "Os Miseráveis" de Victor Hugo por ser um romance condescendente para com todas as classes da sociedade, pois fez bem, já que acabou a fazer o oposto. Aliás, quem tinha razão era mesmo Henry James, a quem Flaubert não conseguiu enganar:

"Aqui, a forma e o método são os mesmos que em "Madame Bovary"; a competência estudada, a ciência, e a acumulação de material, são ainda mais impressionantes; mas o livro, esse numa única palavra, está morto." (Henry James)

Como se isto não bastasse, o livro apresenta vários problemas de organização da ação e dos personagens, que fazem com que não poucas vezes as cenas não apresentem ligação entre si, ou não seja possível compreender totalmente o que o autor pretende ao colocar os personagens a dizerem certas coisas. Isto é mais um problema de edição, mas acredito que Flaubert com todas as suas idiossincrasias, tenha impedido que esse trabalho fosse feito sem o seu total controlo, e por isso o livro que temos é o que ele terá permitido que tivéssemos.

Dito tudo isto. Não dou por perdido o tempo que gastei a ler “Madame Bovary”, já “A Educação Sentimental” dispensava.


Publicado no VI em: https://virtual-illusion.blogspot.pt/...